لیکنه: د ستراتېژیکو او سیمهییزو څېړنو مرکز (CSRS)
یادونه: د دغه تحلیل د پي ډي اېف فایل لپاره دلته کېک وکړئ.
___________________________________________________________________
په دې ګڼه کې لولئ:
• ۲۶ سلواغه او د افغانانو د مبارزې کیسه
• سریزه
• د افغانستان جیو پولیټیک او جیو اقتصادي وضعیت
• په افغانستان کې د پردیو پر وړاندې د مبارزري کلتور
• ولې موږ د بریا وروسته په جوړولو کې پاتې راځو؟
• پایله او وړاندیزونه
___________________________________________________________________
سریزه
د سلواغې ۲۶مه له افغانستان څخه د شوروي سرو لښکرو د وتلو له ۳۴مې کلیزې سره برابره ده. د ١٣٦٧ لمريز کال د سلواغې په ٢٦مه د پخواني شوروي د سرو لښکرو د وروستي سرتيري له وتلو وروسته په افغانستان کې حکومتونه هر کال دغه ورځ د رخصتۍ په توګه لمانځي او اعلانوي. سږ کال د اسلامي امارت حکومت دغه ورځ د عمومي رخصتي په توګه اعلان کړې او دا ورځ یې د افغانستان د خلکو لپاره لوی ویاړ ګڼلی دی.
د شوروي پوځیانو وتل په دوو پړاوونو کې ترسره شول. لومړی پړاو د ۱۳۶۷ه ل کال د ثور په ۲۵مه پیل شو او د همدې کال د اسد تر ۲۴ پورې یې دوام وکړ. په دې پړاو کې د سور پوځ پنځوس زره سرتیري له افغانستانه ووتل. څلویښتم پوځ په جلال اباد، غزني، ګردیز، فیض اباد، فراه، لښکرګاه، کندوز او کندهار کې ټولې اډې افغان ځواکونو ته وسپارلې. دې کار شوروي ځواکونه په دوو ختیځو او لویدیځو دهلیزونو وویشل او دواړه دهلیزونه د افغانستان شمال ته واقع جمهوریتونو ته وصل وو. ختیځ دهلیز له کابل څخه پیل او د سالنګ تونل له لارې حيرتان ته رسېږي او د دوستي پله په تېرېدو د ازبکستان پر ترمذ پای ته رسېږي. او لوېديځ دهلېز يې له کندهاره پيل او د هرات د شينډنډ له لارې کشکۍ ته ورسېد. دویمه مرحله د ۱۳۶۷ هجري لمریز کال د جدې په میاشت کې پیل او د همدې کال د سلواغې په ۲۶مه پای ته ورسیده. دغه پړاو د ۱۳۶۷ کال د جدي په میاشت کې له دوه میاشتني ځنډ وروسته له مسکو سره د هغه وخت د ولسمشر ډاکټر نجیب الله د مشورو او له وتلو وروسته هم د شوروي پر هوايي ملاتړ د هغه د ټینګار له امله، مسکو تل تر فشار لاندې راوست. خو شورویانو غوښتل چې د وتلو مهالویش ته په کتو سره لکه څنګه چې د جینوا په تړون کې ورته اشاره شوې وه پایبند اوسي. بالاخره شوروي اتحاد د ۱۳۶۷ لمریز کال د دلوې په ۲۶مه روسانو خپل پنځوس زره عسکر د جنرال بوریس ګروموف په مشرۍ له افغانستان څخه وایستل چې په دې سره د افغانستان اشغال د پای او خپل سقوط ته د پیل ټکی کېښود(۱).
که څه هم په افغانستان کې د روسانو د وخت وروستی ولسمشر او د کمونستانو ګوډاګی ډاکټر نجیب تر وروستۍ شېبې پورې هڅه کوله چې له افغانستانه د شوروي ځواکونو د وتلو مخه ونیسي. خو د شوروي اتحاد وروستي ولسمشر میخایل ګورباچوف هغه ته وویل چې شوروي اتحاد به له افغانستانه ووځي او دی باید د یوه کال په موده کې د دې پرېکړې عملي کولو ته ځان چمتو کړي. ځکه چې اشغالګرو شوروي عسکرو نور نه غوښتل چې په افغانستان کې جګړې ته دوام ورکړي. په حقیقت کې د جینوا تړون له افغانستان څخه د شوروي ځواکونو د وتلو لپاره یوه بهانه وه. د ملګرو ملتونو تر څارنې لاندې د افغانستان، پاکستان، شوروي اتحاد او امریکا د بهرنیو چارو وزیرانو د ۱۳۶۷ لمریز کال د حمل په ۲۵ مه د جنیوا تړون لاسلیک کړ( ۲).
هو، شوروي اتحاد د ۱۳۵۸ لمریز کال د جدي په شپږمه پر افغانستان یرغل وکړ او نهه کاله یې د افغانستان له مجاهدینو سره جګړه وکړه. په پایله کې دا یرغل د شوروي د سرو لښکرو په لوی مالي او ځاني تاوان پای ته ورسېد. د افغانستان خلکو هم په دغه جهاد کې ډېر مالي او ځاني زیانونه او کړاوونه وګالل.
په دې ګڼه کې د افغانستان د جيو پوليټيک او جيو اقتصادي وضعيت په اړه او همدارنګه دا چې افغانان د پردي کلتور پر وړاندې مبارزه کوي، او دا چې ملتونه څنګه له استعمار وروسته په خپلو پښو ودرېږي؟ او ولې افغانان له فتحې وروسته د هېواد په بیا رغونه او ودانولو کې پاتې راځي؟ دا هغه موضوعات دی چې په دې تحلیل کې پرې بحث شوي دي.
د افغانستان جیو پولیټیک او جیو اقتصادي وضعیت
افغانستان د ورېښمو د لارې په اوږدو کې پروت دی، په سیمه کې د مرکزي نقطې او د لوی ټرانزیټي او سوداګریزې لارې حیثیت لري او دا ځانګړتیا تل د دې خاورې خلکو ته په ګرانه تمامه شوې ده. تاریخ ته په یوه لنډه کتنه کې موږ دا وینو چې له ما قبل تاریخ او د لوی الکساندر له فتحو څخه د تاتارانو د عروج او زوال پورې، د داخلي پاچاهانو له جګړو څخه د امریکا په مشرۍ ناټو د انګلستان مثلث او تر روسیې یرغل پورې او د سړې جګړې په منځ کې پاتې کیدل او دې خاورې ته د درېو استعماري زبرځواکونو جنګ او پښې راغزیدل، دا ټول د دې هېواد د جغرافیې د اهمیت څرګندونه کوي.
په ډېرو تاریخي متنونو کې د افغانستان او د هغې د سیمه ایز موقعیت ذکر یې شوی دی. لکه څنګه چې (گزنفون) په خپلو یادښتونو کې دې خاورې ته د ۷۰۰۰ یوناني سرتیرو د قوماندې خبر ورکوي او ابن بطوطه په خپل سفري لیک کې د دې خاورې د کلتوري او توکمیزو شرایطو او میلمه پالنې د پیژندلو تر څنګ، د ستراتیژیکو حساسو حالاتو څخه هم خبر ورکوي. )
نو اوس به د دې فرضیې په اساس د دې خاورې ستراتیژیکو برخو ته په لنډه توګه کتنه وکړو ترڅو پوه شو چې زموږ د هیواد په جغرافیای اهمیت کې څه شی رول لري چې وخت په وخت لوی لوی قدرتونه دې ته سترګې نیولې او په نړیوالو لوبو کې پدي برخه کامیابی د بریا نښه بولی ده.
په یوه مشهور تعبیر کې چې لوستونکی ترې ناخبره نه دی، په دې ادعا سره پیل کولای شو چې افغانستان د اسیا په زړه کې پروت دی او یوازې دغه مقام ورته د سترو قدرتونو په نظر کې ځانګړی اهمیت ورکړی دی. زړه د بدن په فزیولوژیکي جوړښت کې مرکزي نقطه ده او اهمیت یې د هر ژوندي موجود لپاره حیاتي دی، اوس د زړه مالکیت کولی شي مالکینو ته لوی بریالیتوبونه راوړي. دوهم: غرنی افغانستان چې د هندوکش د غرونو سلسله او د نړۍ د بام په درلودلو سره له یوې خوا د ګوندي جګړو په برخه کې حساس ټکی دی او له بلې خوا په سیمه ییزو او مهمو برخو کې مهم مرکزونه لري. او له بل اړخه په نړیوالو لوبو کې مهم سنګرونه لری. په همدي بنسټ د افغانستان سیاسي جغرافیې جوړښت دا ممکنه کړې چې له جنوب څخه ګرمو اوبو ته د رسیدو دهلیز وي، له شمال څخه د منځنۍ اسیا پراخې خاورې ته د روسیې او له شمال ختیځ څخه د روسیې د ننوتو دروازه وي. د چين لويديځ ميدانونه او له لويديځ څخه د ايران تر خاورې پورې په منځني ختيځ کې موقعيت لري. دا د ګاونډیو هیوادونو ترمنځ د شطرنج بورډ حیثیت لري. دا په خپل جیوپولیټیک جوړښت کې د دې هیواد ارزښتناک موقعیت څرګندوي، که پرون لوی سکندر ګرمو اوبو ته د رسیدو لپاره له دغو دهلیزونو څخه کار واخیست او هم په شپږمه او اوومه پیړیو کې د هند نیمه وچې پراخې سیمې ته د مسلمانو پوځونو د رسیدو لپاره وکارول شوې، ماوراء نهر، شرقي ترکستان، او هم په ټوله منځنۍ اسیا کې هڅې روانې وې. د سړې جګړې په اوج کې، هر یو ستر قدرتونه (شوروي او امریکا) د سړې جګړې د مقاومت د ماتولو لپاره د لومړي ګام په توګه د دې هیواد د ترلاسه کولو خوبونه لیدل او بالاخره شوروي اتحاد د خپلو کورنیو شاګردانو او بهرنیو متحدینو په همکارۍ دغه هیواد ته خپلې پښې اوږدې کړی. ( ۳)
د افغانستان د جیو اقتصادي موقعیت په اړه چې د کاني زیرمو او سترو اقتصادي زیرمو له پلوه بډایه هیواد دی، ډیرې څیړنې او اسناد چمتو شوي دي، وروستۍ څیړنې په دې جغرافیه کې پټې شتمنۍ څو تریلیون ډالره اټکل کړي دي. په دې تحلیل کې د دغې سترې سرمایې یو کونج ته اشاره کوو، چې په دې وروستیو کې د نړۍ په رسنیو کې انعکاس شوی هم دی. لومړی راځئ د افغانستان له اوبو څخه پیل کوو، نن ورځ په نړۍ کې د اوبو موقعیت نږدې د تیلو د اهمیت سره برابر دی، د فارس خلیج په هیوادونو کې د یو لیتر تیلو په بدل کې یو لیتر اوبه پلورل کیږي. افغانستان په سیمه کې د بډایه زیرمو او د تازه اوبو د سترو زیرمو په لرلو سره د سیمې په کچه په لوړه کچه کې دی او دغه اوبه یوه ستره ملي سرمایه بلل کیږي، د چارو شنونکي د دغو اوبو شتون او دغو اوبو ته د سیمې د هیوادونو اړتیا لرل، د نیمې پیړۍ څخه په دې هیواد کې دغه زیرمې په دې وروستیو کې یو له جګړو د لاملونو څخه پیژندل شوي. د امو سمندر د افغانستان او د منځنۍ اسیا د درېیو هېوادونو ترمنځ د وېش کرښه ده. هر کال په سلګونو زره متر مکعبه وړیا اوبه ګاونډیو هیوادونو ته بهیږي، په داسې حال کې چې د دغه هیواد لوی میدانونه او ډیری کروندې د موسمی بارانونو ته سترګې سپارلې وی. د هیرمند سیند څخه تر هغه غاړې اوبو پورې چې د سیند حوزه په وړیا توګه خړوبوي؛ دا ټوله ملي سرمایه ده چې په سخاوت سره ګاونډیو هیوادونو ته بهیږی. کله چې د افغانستان د اوبو مسئلې څخه را تیرشو، یوه بله مسئلې ته بیا راګرځو چې هیڅوک ترې انکار نه شي کېدای، هغه د دې هېواد بډایه زیرمې دي. د سرو زرو، سپینو زرو، مسو، اوسپنې، لیتیم، یورانیم او قیمتي ډبرو لوی زیرمې لکه فیروزي، زمرد او داسې نور. دغه کانونه د دې خاورې د غرونو په زړه کې په پټو شتمنو کې پراته دي، چې د افغانستان په اقتصادي وضعیت کې د پام وړ او د بحث وړ ټکی ګڼل کېږي. د ځینو خلکو باور په دې دي چې دا سترې شتمنۍ یو له هغو عواملو څخه دی چې د ځینو لویو قدرتونو سترګې یې دې هېواد ته د ویجاړونکو جګړو لړۍ پراخه کړې ده. د افغانستان اقتصادي موقعیت یوه بله لویه برخه، د هغې لویې بشري سرچینې دي؛ د دې هېواد نږدې شپیته سلنه وګړي له ځوان نسل څخه جوړ دی. )دغه لویه انساني سرمایه له څو لسیزو راهیسې د سیمه ییزو حکومتونو او نورو سازمانونو په ګډون د لویو قدرتونو د استخدام له لارې د روا او ناروا ګټو لپاره د یوې شتمنۍ په توګه کارول شوې ده.
په افغانستان کې د پردیو پر وړاندې د مبارزري کلتور
د پردیو پر وړاندې مبارزه، د خپلواکۍ او ځمکنۍ بشپړتیا او د دې خاورې ساتنې په برخه کې زموږ د پلرونو میراث تلپاتې د دې. چې د دې هېواد د بچیانو په رګونو کې شتون لري. په بل عبارت هر افغان ځان مکلف ګڼي چې د بهرنیانو د تیري پر وړاندې مبارزه وکړي. په تاریخي پیښو کې موږ په ښکاره وینو چې دا خاوره تل د بهرنیانو لخوا اشغال شوې ده. خو سترې امپراطورۍ او زبرځواکونه تل د دې خاورې د خلکو له مقاومت سره مخامخ شوي او دا د هغوی د پوځ د ماتې او تباهۍ لامل شوي دي. که موږ د هند د برصغیر په پرتله د دې خاورې د خلکو پیوستون د برتانوي امپراتورۍ په استعماري یرغل پر وړاندي وڅیړو، نو ویلای شو چې د هند ملت چې د ډیرو مالي او بشري منابعو په درلودو سره شاوخوا دوه سوه کاله د برتانوي پوځ تر پښو لاندې شو. د انګریزانو ظالمانه واکمني د دوی د ژوند په ټولو اړخونو کې ښکاره وه. د برصغیر د مسلمانانو، هندوانو، سکهانو، برهمنانو او راجپوتانو په ګډون د برصغیر خلکو د ډیرو کلونو لپاره له هیڅ فردي ازادۍ څخه برخمن نه وو. حتی د غلامانو په څیر د برتانوي اردو د ملاتړ لپاره لیږل کیدل. که څه هم زموږ ملت د هند د ملت په پرتله یو کوچنی هېواد ګڼل کېږي، خو د انګرېزانو پر وړاندې زموږ د مجاهد ملت د مبارزو پایله په مسلسلو جګړو کې بې سارې ده. په (۱۸۳۹-۱۸۴۲) م کې د افغان-انګلیس په لومړۍ جګړه کې درې کاله د برتانوي هندي پوځ شرمناکه ماتې؛ او دا حقیقت چې یوازې په کابل کې زموږ د هیواد د اتلو نارینه وو او میرمنو لخوا د ۱۶۰۰۰ برتانوي سرتیرو ماتې د دې ادعا لپاره ثبوت دی. زموږ ټولو خلکو تر یوه بیرغ لاندې او د افغان-انګلیس په دوهمه جګړه (۱۸۷۸-۱۸۸۰ع) او د افغان-انګلیس په دریمه جګړه (۱۹۱۹م) کې د خپلواکۍ او ځمکنۍ بشپړتیا د ساتلو لپاره په انفرادی خوځښتونو کې د مشهورو نمونو تر مشرۍ لاندې بیا هم زړورتیا ښودلې ده. مقاومت او ځان قربانۍ او د کابل خرد (شهر کهنه) له کوڅو څخه تر دشت میوند پورې د ځان قربانۍ کیسې زموږ د تاریخ په پاڼو کې په زرینو کرښو لیکل شوي دي. ( ) په همدې ډول نیمه پېړۍ وروسته زموږ خلک د سور سرطان د یرغل او د شوروي اتحاد د زغره والو ځواکونو پر وړاندې له یوې بلې ازموینې سره مخ شول. که څه هم له ځمکې او اسمان څخه د خلکو پر کورونو د ګولیو باران وشو، خو زموږ ولس هم په تش لاس او کرنيزو وسایلو سره دې نابرابرې جګړې ته تسلیم نه شول. هر کله چې د افغانستان د خلکو د جهاد موزیم تاریخي اثارو او د خلکو تاریخې حافظو ته کتنه وشی، نو څرګنده به شي چې زموږ خلکو د دې سور سرطان پر وړاندې د څه دپاسه ۱۵ زره کسانو د مرګ ژوبلې، له ۴۰ زرو څخه د زیاتو زخمیانو او ټپیانو په وړاندې قربانۍ ورکړي ده. او په زرګونو خلکو معیوبین، اسیر او لادرکه شول خو د شوروي پر پوځ مو فتح ترسره کړه. )کله چې دا ډول کیسې د ۲۱ پیړۍ نسلونو غوږونو ته رسیږي، دوی ممکن فکر وکړي چې دا د هالیوډ او بالیوډ فلموتو صحنې دی. په داسې حال کې چې زموږ ولس، ځوانان او بوډاګان، ښځې، نارینه او ماشومان، د دې نابرابرې جګړې تحمیل په سترګو ولید. دا د افغانانو د مبارزې پای نه و، ډېر وخت نه و تېر چې زموږ هېواد او خلک په ۲۱مه پېړۍ کې د اشغال له نوي څپې سره مخ شول. که څه هم د جګړې بڼه بدله شوې وه، خو بیا هم د لوی شیطان او دښمن په وړاندې هوښیار وو. دا ځل دښمن په لیزر وسلو، بې پیلوټه الوتکو او BM-52 د خلکو کورونو ته اور ورته کړ. دوی په دې هیواد کې له مور بمونو څخه نیولې تر بل هر ډول زهرجنو وسلو څخه کار واخیست. د دې خاورې خلکو یو ځل بیا د پردیو پر وړاندې خپل ملي پیوستون ثابت کړ. او اشغال او استعمار ته يې نا ويل. په هېواد کې د دې شل کلنې جګړې له وحشت او بربادۍ څخه څوک انکار نه شي کولای. داسې جګړه چې له فساد او خیانت پرته یی بل څه نه راوړل. مذهب، کلتور، تقلید او د ملت ټول شته یې په نښه کړل او زموږ خاوره یې د سترو سیمه ییزو سیالیو په ډګر بدله کړه. خو په پای کې د دې پولې ټول بچیان په ټولو برخو کې ورسره مخامخ شول. د فرهنګ، تقلید، دین او عقیدې په دفاع کې یې د استعمار پر وړاندې په بېلابېلو پوځي، فرهنګي او رسنیزو ډګرونو کې مبارزه وکړه او بالاخره د امریکا په مشرۍ ناټو خپله ماتې اعلان کړه او د دوحې د سولې د تړون په لاسلیکولو سره له افغانستانه ووتل. د سیگار د ادارې له خوا د خپرو شویو شمېرو له مخې، په افغانستان کې د امریکايي پوځیانو ۲۴۰۰ سرتېري په وژل کیدو او تر ۲۱۰۰۰ ډېرو په ټپیانو سره یی دغه هیواد پریښود. ( )دا ټولې تاریخي پیښې زمونږ د مجاهد ملت د پردیو پر وړاندې د مبارزري کلتور ښکارندويي کوي.
له استعمار وروسته ملتونه څنګه په پښو ودرېږي؟
بې له شکه چې هر ملت د خپل سیاسي ژوند په اوږدو کې له بدلونونو او پړاونو تېر شوی دی. ځینو قومونو له هغو کړاوونو او ستونزو څخه چي تجربه کړی یی دې عبرت اخیستی چې د خپل راتلونکي د ښایست لپاره یې کارولي او ویاړونه یې ورته پیدا کړي دي. دوی په نړیواله کچه لویو سیاسي سیالیو ته ننوتلي دي. خو یو شمېر نور بیا د تېرو ترخو تجربو سره سره بیا هم د ګډوډۍ په ډنډ کې پراته دي.
لکه څنګه چې مورخینو د جاپان په اړه لیکلي دي، مخکې له دې چې ماتسوهیتو (۱۸۶۸-۱۹۱۲م) د مشرتابه او واک څوکۍ په غاړه واخیسته، جاپان د عصري حکومتولۍ په برخه کې د نوي پوهې څخه لیرې یوه ډیره طبقاتي او دودیزه ټولنه وه. خو د شوګون په دوره کې کله چې اروپايي او امريکايي هېوادونو پر جاپان يرغل وکړ او په تېره بيا کله چې د امريکا سوداګريزې بېړۍ د جاپان د اوسني پلازمېنې توکيو بندر ته ورسېدې، د دغه هېواد حکومت د استعماري هېوادونو لکه امريکا او اروپایی پوځي ځواک ته متوجه شو. او پوهیده چې په دې برخه کې له دغو لویدیځو قدرتونو سره د مستقیمې مقابلې توان هیڅکله برابر نه دی. او پرته له دې چې د غربي استعمار له مخالفې ډلې څخه د همکارۍ غوښتنه وکړي، مستقیمې مقابلې څخه یې لاس واخیست او پر ځای یې د خپل هیواد د غربي استعمار څخه د خلاصون لپاره د مقابلې معقولې او ګټورې لارې چارې ولټولې. هو، کله چې ماتسوهیتو په ۱۸۶۸ کال کې د جاپان مشر شو، د خپلې تاج کیښودنې پر مهال یې هغه پنځه ماده ییزه ژمنه لاسلیک کړه چې په کې د جاپان د پرمختګ او ترقۍ پلان لیکل شوی و، چې لاندې ټکي پکې شامل وو:
۱ – د مشورتي شورا جوړول
۲- د دولتي چارو په اداره کې د ټولنې د ټولو طبقو همکاري
۳- د تجملاتی قوانینو لغوه کول او د دولتي مامورینو په استخدام کې د طبقاتی محدودیتونه لرې کول
۴- د نوي نړیوال معیارونو سره د جاپان مقننه سیسټم عیارول
۵- د عصري کولو پلان او طرح او د جاپان د عصري پوهې څخه ګټه پورته کول ترڅو د امپراتوري حکومت بنسټ پیاوړی شي
لکه څنګه چې لیدل کیدی شي، له یوې خوا، د جاپان مشر ماتسوهیتو، په خپل حلف کې د هیواد لپاره وړاندیز شوي اصلاحي پلانونو سره سم هیواد د عصري ټولنې په لور رهبري کړ. ( )او له بلې خوا، جاپاني اشرافیان د سیاسي او ټولنیز وضعیت په اړه پوهیدل چې هېواد په اوس حال کې له استعمار سره د مستقيمې جګړې پاليسۍ څخه وروسته پاتې شوې، هڅه یی وکړه چې د لويديځ له علم او تمدن څخه ګټه پورته کړي. د پرله پسې هلو ځلو په پایله کې یی په ټولنه کې د ارتباطاتو او احساساتي شعارونو مخه ونیوله، له غربي تمدن سره فرهنګي او علمي تبادلې ته داخل شول. دوی حتی په یو وخت کې د لویدیځ هیوادونو له شتون څخه ګټه پورته کړه. په پايله کې يې د لويديځ تمدن له پوهې او لاسته راوړنو څخه په ګټې اخيستنې ځانونه په داسې هېواد بدل کړل چې پوهه او صنعت يې پيدا کړ او له تجربوي محصولاتو يې ګټه پورته کړه، په دې توګه جاپان يوه عصري او متمدن ټولنه شوه او ځان يې د يوه صنعتي هېواد په توګه جوړ کړ.
که د نړۍ غربي هیوادونو ته وکتل شی د اروپا اکثره هیوادونه چې نن ورځ د ځمکې پر سر جنت بلل کیږي او هر کال په زرګونو ځوانان دغه هیوادونو ته د رسیدو لپاره د خپلو کورنیو د پرېښدلو په حال کې دې او حتی خپل ژوند له لاسه ورکوي. دغه هیوادونه په خپل تاریخي پس منظر کې د ډیرو جګړو، تیارو او پورته او ښکته څخه تیر شوي دي. د ناپلیون بوناپارټ له جنګونو څخه تر دیرش کلنو مذهبي جګړو پورې، په بې وزلو هیوادونو کې د شتمنیو د منابعو له سیالۍ څخه تر دوو اتومي جګړو پورې، بیا هم د اروپا ټول خلک او حکومتونه د ملت جوړونې بهیر تعقیبولو ته اړ کړل. په دې برخه کې يې د يو بل د ارزښتونو په درناوي، د اقتصادي سرچينو د ساتنې او د هغو دولتونو ګډو ګټو ته په درناوي سره چې پخوا دښمنان وو، د دوستۍ او همکارۍ لاره خپله کړه. مشترکه اسعارو، مشترک هویت کارت، ګډ سیاستونه او د بهرنیو عواملو په مقابل کې سیمه ییزې همکارۍ او نورې بریاوې ترلاسه کړې چې نن ورځ د دوی د پیاوړتیا سرچینه ده. (۴)
داسې نور ملتونه او دولتونه هم شته چې د خپل هېواد د ملت جوړونې په بهیر کې له خپلواکۍ او خپلواکۍ څخه وروسته په یووالي او مسؤلیت سره بریالي شوي دي. خو له بده مرغه زموږ په هېواد کې د نړۍ د درېيو سترو امپراتوريو پر وړاندې د پرله پسې فتوحاتو په پايله کې د زياتو مالی او ځاني زيانونو سره سره؛ د دې ماډلونو څخه هیڅ یو په پام کې ونه نیول شو. د خلکو په کوچنیو حالاتو کې، د کلیو له کچې څخه تر لویو ښارونو پورې، موږ تل ډیری نا حل شوي ستونزې درلودې چې په دې څو کرښو کې نشي تشریح کیدی. دا چې ولې له بریا وروسته په ودانولو او د سترو قربانیو په منلو وروسته نه بریالي کیږو، په لاندې عنوان کې به پرې بحث وکړو.
ولې موږ د بریا وروسته په جوړولو کې پاتې راځو؟
اکثره لیکوالو او شنونکو چې د ملت جوړونې سترو تجربو ته یې پام کړی، د جګړې له پای ته رسېدو او د سیاسي، اقتصادي او فرهنګي نظامونو له ړنګېدو وروسته د ملتونو له داخلي جوړښت سره چلند ته متوجه او لومړیتوب ورکړی دی. شاید لکه څنګه چې پورته یادونه وشوه، موږ د بهرنیو عواملو په وړاندې لوی بریالیتوب ترلاسه کړی دی. خو په هغه داخلي ستونزو کې چې زموږ د ملت په منځ کې د دې بهرنیانو د نفوذ له امله پاتې شوي، موږ بریالي نه شولو او د حل سمې لارې ته مو پام ونه کړ. یو زیات شمیر شنونکي چې په افغانستان کې یې د ملت جوړونې موضوع څیړلې، او یا په افغانستان کې له څو لسیزو راهیسې د سیاسي مبارزو او پرمختګونو شاهدان دي، د افغان ولس د ناکامۍ بیلابیل لاملونه په ګوته کړي دي چې د دوی بېړۍ له ډوبیدو نه پري ژغورل کیږي. مونږ یی دلته په مرکزي محورونو په اړه بحث کوو:
– لومړی، د لوړتیا احساس؛ دا فکتور په یوه هیواد کې د ملت جوړونې بهیر پر مخ بیولو باندې ډیر منفي اغیز لري. دا سمه ده چې موږ د پردیو پر وړاندې متحد وو او پردیو ته مو په خوله ګوزارونه ورکړل. خو موږ د یو بل په وړاندې له زغم، ځان قربانۍاو دقت څخه کار وانخیست. په پای کې موږ ونه شو کولی د ملت د یووالي او بشپړتیا لپاره سم پلان وړاندې کړو. دا له هر انقلاب وروسته شاید د نړۍ په کچه د ملت جوړونې په بهیر کې تر ټولو مهم عامل وی. د روښانه کولو لپاره، دا تجربه په اروپایی هیوادونو کې څیړل کیدی شي او د پام وړ پایلې یې د هغې په وده او سوکالۍ کې لیدل کیدی شي.
– دوهم د پوهاوي نشتوالی؛ په دې حالت کې باید ووایو لکه څنګه چې جګړه ودانۍ، سړکونه او ښارونه ویجاړوي؛ ترڅنګ یی دا د خلکو فکرونه هم خرابوي. په افغانستان کې د ملت جوړونې د بهیر د پاتي کیدو یو لوی لامل دا دی چې د جګړې له پای ته رسیدو وروسته مو د فکر او عقیدې جوړونې او د ټولنې د روحیې رغولو ته هیڅ اهمیت نه دی ورکړی. موږ یوازې په ظاهر پسې ولاړو د لارو او د کورونو او سړکونو په جوړولو مو پیل وکړ. دا چې د یو ښار او هر هغه څه چې جوړ شوی د ویجاړولو لپاره د سیاسي پوهاوي او کلتوري بلوغ نشتوالی بس دی. لازمه ده چې په هره جګړه کې له بریا او بري وروسته د خپلو خلکو فکري بلوغ ته پام وکړو، د ښاري وضعیت سره د مقابلې ترڅنګ خپل ولس د پوهاوي، علم او پوهې په وسلو سمبال کړو. په دې توګه ملتونه کولای شي د ژوند په ټولو برخو کې د ازادۍ، وياړ او آبادۍ بيرغ پورته کړي او د خپلې خاورې د ودې او پرمختګ شاهدان واوسي.
– دریم محور د شخصي ګټو لپاره د ملي ګټو قرباني کول دی. د ملت جوړونې په بهیر کې یو له مهمو عواملو څخه د شخصي ګټو او ملي ګټو انډول دی او یا هم د ګټو پر سر ټکر بلل کېدای شي. د انسان د تخلیق سره یوځای دګټې حس د هغه په پدایښت کې ځای پرځای شوی. شاید په ځمکه کې هیڅ داسې انسان شتون ونلري چې د دې غریزې سره نه وي زیږیدلی. خو د دې غریزې انډول ساتل د ولسونو په راتلونکي او برخلیک کې خورا مهم دي. په تاریخ کې داسې پاچاهان کم نه دي چې لوی ښارونه یې ویجاړ کړي او خپل خلک یې د خوښۍ، کینې او خود غرضۍ لپاره غلامان کړي وي. موږ د لوړو ملي ګټو په سم لوري کې د دې غریزې توازن په ګوته کوو او د دې دواړو ترمنځ توازن ځانګړی اهمیت لري. دوه وروڼه چې د یو بل سره د ګډې ګټې په اړه شخړه کوي په حقیقت کې موږ ته د هابیل او قابیل کیسه یادوي. که دا ګټې مادي وي او که معنوي! په هرصورت، دا د ملت جوړونې پروسه له خطر سره مخامخ کوي. د سترو ملتونو په برخلیک کې یوه ځانګړنه دا ده چې نن ورځ د ټکنالوژۍ، صنعت او پرمختګ کلیانې یې په خپلو لاسونو کې نیولي دي، چې د ملي ګټو پر وخت خپلې شخصي ګټې له پامه غورځوي. د هر څه مخالف په طبیعي ډول یو بحران دی او احتمال لري چې دا بحران به د هرې خوا د تباهۍ لامل شي. او دا د هغه ملت کیسه ده چې د فردي غوښتنو او ملي ګټو، د افرادو او قومونو تر منځ د ګټو او د یوې خاورې د څو سیمو د اړتیاوو او غوښتنو ترمنځ د انډول په رامنځته کولو کې پاتې راغلی. قومي، مذهبي او سمتي جنګونه په کې دوام لري او ملتونه تباه کوي.
اوس چې افغانستان ته په یوه سرسري نظر ګورو، وبه وینو چې په دې هېواد کې هیچا او نه کوم حرکت نه یوازې خپلې شخصي ګټې د ملي ګټو لپاره نه دي قربان کړي، بلکې د خپلو وړو ګټو د ترلاسه کولو لپاره د یوه ښار ورانولو ته تیار دي. د جمهوري ریاست د دورې کیسه او په دولتي او غیر دولتي ادارو کې د اداري فساد د بنسټیز کیدو تجربه تر ټولو ښه شاهدي ده چې په دې قضیه کې ورته اشاره کولای شو. او دا چې په افغانستان کې د اداري فساد د بنسټیز کیدو تجربه او د هغې عوامل جلا بحث ته اړتیا لري په دې تحلیل کې شامل نه دي.
پایله او وړاندیزونه
د پورتنیو سرلیکونو له مخې داسې انګیرل کیږي چې د سترو ملي ارمانونو د لاسته راوړلو او د ولسونو په عملي ژوند کې د هغو د تحقق لپاره یوازې د امپراتوریو ماتول او د هغوی لپاره هدیرې جوړول نه دي؛ بلکې د هوښیارۍ په لاره کې د نړیوال کاروان سره د یوځای کیدو او د سترو نړیوالو سیالیو ته د ننوتلو لپاره عاقلانه غور، دقیق پلان جوړونې او د شاوخوا وضعیت درک کولو ته اړتیا ده. لکه څنګه چې پورته یادونه وشوه، زموږ خلکو د تاریخ په اوږدو کې د بهرنیو دښمنانو او استعمارګرو په وړاندې په اخلاص او زړورتیا سره وکولای شول چې د بهرني اشغال څخه د هیواد ازادي ترلاسه کړي. خو هغه څه چې د اندېښنې او مایوسۍ ځای دی دا دی چې له ډېرو قربانیو او د زیاتو انساني او مالي زیانونو سره سره بیا هم د یو واحد ملت په جوړولو بریالي نه شوو.
د امریکا او د هغې د متحدینو پر وړاندې له شل کلنې مبارزې او جهاد وروسته افغانستان نن یو نوي پړاو ته داخل شوی دی. لږ تر لږه په تېرو پنځو لسیزو کې یې د حکومتدارۍ په برخه کې ډېرې ترخې تجربې لیدلې دي. داسې سیاسي مشران یی تجربه کړل، چې د ملت له خوا وستایل شول خو حتی د دوی اساسي غوښتنې یې نه دي پوره کړي. د افغانستان ملت په داسې یوه نړۍ کې په امن نه دی چې خلک يې په ارامۍ کې ژوند کوي. دوی له خپلو اساسي حقونو بې برخې دي. د دوی کلنی عاید له معاصرې نړۍ سره د پرتلې وړ نه دی. ډیری یې د فقر تر کرښې لاندې ژوند کوي. یو زیات شمیر خلک د تعلیم له حقه بې برخې شوي او دا شمیره لا هم په زیاتیدو ده. دوی د ژوند او مال د خوندیتوب احساس نه دی کړی. موږ په کمۍ سره داسې کورنۍ پیژنو چې ځینې غړي یې په مهاجرت کې نه وي.
نن ورځ موږ د تجربو له زړه څخه نوي پړاو ته داخل شوي یو؛ ولس یو ځل بیا وروستي بدلولونه منلي دي. دوی یو ځل بیا د داسې حکومت هیله کوي چې قربانۍ یې ځایه نه شی او د یوې داسې ټولنې لپاره د دوی هیلې او ارمانونه تړلی چې له ازادۍ، امنیت او سوکالۍ برخمن وي. دې ته په کتو ډېری مفکرین او کارپوهان په دې باور دي، چې اوسنی وضعیت یو ډېر ارزښتناک فرصت دی، چې لږ تر لږه په تېرو پنځو لسیزو کې یې داسې فرصت نه دی چمتو کړی، چې اوسني حکومت باید د ملت جوړونې کارونو ته په لومړیتوب کې ځای ورکړي. نو د دې تحلیل په پای کې لاندې وړاندیزونه وړاندې کیږي:
• د اسلامي امارت دولت باید د داسې جامع قانون د جوړولو او تصویب لپاره اقدام وکړي چې د اسلامي ارزښتونو او ملي ګټو د ساتلو په ترڅ کې د نوي عصر اړتیاوې پوره کړي او هیواد ته د پرمختګ او سوکالۍ سبب وګرځي.
• د افغانستان د مجاهد او مسلمان ملت د جهاد او ارزښتونه ستانه وشی او د هېواد د شهيدانو د سپېڅلو ارمانونو د تحقق لپاره کوښښ وشی.
• د اسلامي امارت حکومت باید هڅه وکړي چې د ټولنې د مختلفو طبقو او کارپوهانو په ګډون یوه عمومي شورا جوړه کړي چې په پرله پسې توګه د دولت په ملي تصمیمونو کې رول ولوبوي او د ولس د ارادې بشپړ عکس العمل وي.
• د اسلامي لارښوونو په رڼا کې له دې خاورې څخه د قومي، سمتي او مذهبي شخړو او د برترۍ او کمترۍ د له منځه وړلو لپاره باید سیاستونه او پالیسي جوړۍ شي.
• د طبقې، ژبني او مقامي توپیر پرته د هیوادوالو لپاره د خدماتو د وړاندې کولو لپاره د کارموندنې او تخصصي فرصتونه رامینځته شي ترڅو د افرادو د مهاجرت مخه ونیول شي او هیواد د فقر او بیکارۍ له بحران څخه وژغورل شي.
• زده کړو او تعلیم او نورو اړتیاوو ته د خلکو لاسرسي زیات شی تر څو په ټولنه کې د پوهاوي کچه لوړه شي.
• دولت باید د ټولنې د مختلفو طبقو تر منځ د هر ډول خود غرضۍ او له شعارونو لرې، د سولې او یو د بل منلو لپاره پروګرامونه په لاره واچوي.
• څېړنیز مرکزونه، پوهنتونونه او ساینسي اکاډمۍ باید د پرمختللو او صنعتي هېوادونو د تجربو د انتقال په موخه عملي څېړنې وړاندې کړي، تر څو د سیمې او نړۍ له هېوادونو سره په همغږۍ د یوه پرمختللي او مترقی افغانستان په وده کې اغېزمن تمام شي.
• د اسلامي احکامو او ملي ارزښتونو په رڼا کې د ټولو افغانانو د حقونو د تحقق لپاره باید ګامونه پورته شي.
• ګاونډي او د سیمې هېوادونه باید د اسلامي امارت د حکومت په رسمیت پېژندلو سره د افغانستان د ثبات او استقرار لپاره جدي هڅې وکړي.
• د افغانستان کنګل شوې شتمنۍ خوشې کولو لپاره باید نړیواله ټولنه هڅه وکړې او پر افغانستان لګول شوي بندیزونه لیرې کړي.
• په افغانستان کې د سیاسی ثبات نشتوالی په سیمه ییزه ناکراریو مستقیمه اغیزه لري او د قانوني او غیر قانوني مهاجرت او د مخدره توکو د قاچاق د زیاتوالي ترڅنګ د ناکراریو لمن پراخه وی او د نړیوالو قدرتونو د سیالۍ ډګر ګرځیدلی شی.
• نړیواله ټولنه او نړیوال سازمانونه د عامه نظم او بشري اړتیاوو په وړاندې د خپل مسؤلیت پر بنسټ، د تیرو ترخو تجربو او بشري ناورینونو په پام کې نیولو سره، د افغانستان اوسني وضعیت ته جدي پاملرنه وکړي او د همکارۍ او د انسانی اړتیاوې پوره کولو په برخه کې خپل رول ولوبوي. د سیمې او نړۍ له هېوادونو سره د ګډو ګټو او متقابل درناوي پر بنسټ د مثبتو او ګټورو تعاملاتو په چوکاټ کې باید یوه فعاله او انعطاف منونکې بهرنۍ تګلاره غوره شي.