معارف و تعلیم و تربیه یکی از اساسی‌ترین و حیاتی‌ترین بخش‌های زندگی بشریت بوده و نقش مهمی در روند پیشرفت جوامع بشری دارد. معارف افغانستان در طول بیش از یک‌ونیم دهۀ گذشته بدون شک پیشرفت‌های چشم‌گیری داشته، ولی هنوز هم مشکلات و چالش‌های زیادی چون ناامنیها، پایین بودن کیفیت، فساد در ادارات تعلیمی و سایر مشکلات، این عرصۀ حیاتی را تهدید می‌کند.
سیطرۀ همزمان حکومت و طالبان بر مکاتب و ادارات تعلیمی در مناطق تحت کنترول طالبان نیز مشکل‌آفرین شده است. مرکز مطالعات استراتیژیک و منطقوی به معلوماتی دست یافته است که نشان می‌دهد معلمین و کارمندان مکاتب در شماری از ولایات ناامن کشور از شش ماه به این‌سو معاشات خویش را به دلیل محدودیت‌هایی که از جانب طالبان روی پروسۀ اخذ معاشات از طریق بانک‌ها وضع شده، دریافت نکرده‌اند و به این ترتیب شمار زیادی از مکاتب با تهدید مسدود شدن مواجه شده است.
در این تحلیل بر وضعیت معارف افغانستان پس از سال ۱۳۸۰ هـ ش، چگونگی وضعیت معارف در زمان حکومت وحدت ملی، وضعیت معارف در ساحات تحت کنترول طالبان و نیز مشکل تازۀ معلمین و کارمندان ادارات تعلیمی در برخی از ولایات ناامن کشور، پرداخته شده است.
معارف افغانستان پس از ۱۳۸۰ هـ ش
پس از سقوط رژیم طالبان در پی حملۀ امریکا بر افغانستان در سال ۱۳۸۰ هـ ش و با روی‌کار آمدن حکومت جدید در کشور، معارف کشور یکی از عرصه‌هایی بود که پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای تااکنون داشته است.
در سال ۱۳۸۰هـ ش در تمام افغانستان ۳۳۸۹ مکتب فعال بود. اما این رقم در سال بعدی به اضافه‌تر از ۶۰۰۰ رسید. در سال ۱۳۸۴ هـ ش تعداد مکاتب به ۸۳۹۷ باب[۱]، در سال ۱۳۹۴ هـ ش به ۱۵۶۴۵ باب[۲] و در سال ۱۳۹۵ هـ ش این رقم به ۱۶۰۴۹ باب مکتب در سرتاسر کشور افزایش یافت.[۳] مجموع شاگردان مکاتب نیز در این سال به ۸۸۶۸۱۲۲ نفر رسید که بربنیاد آمار رسمی در مقایسه به ده سال پیش در سال ۱۳۸۶ هـ ش حدود چهار ملیون شاگرد افزایش را نشان می‌دهد، چنانچه در سال ۱۳۸۶ هـ ش تعداد شاگردان مکاتب به حدود ۴.۹ ملیون تن می‌رسید.
هرچند در طول این مدت معارف افغانستان رشد چشم‌گیری داشته، هزار‌ان باب مکتب ایجاد شده و صدها هزار شاگرد در این مکاتب مشغول آموزش اند. ولی این روند با افزایش ناامنیها در کشور با چالش‌های زیادی نیز روبه‌رو شده است. علاوه بر ناامنیها موجودیت فساد اداری گسترده در کشور به ادارات تعلیمی نیز راه یافته است و در کنار سایر مشکلات کیفیت تعلیم و تربیه را پایین آورده است. از سوی دیگر، در یک‌ونیم دهۀ گذشته بیشتر روی کمیت تاکید صورت گرفت و نبود توجه لازم به کیفیت نیز مشکل‌آفرین شد. بربنیاد یک سروی مرکز مطالعات استراتیژیک ومنطقوی که در سال ۱۳۹۴ هـ ش در شهرهای بزرگ کشور از استادان پوهنتون‌ها و سایر نخبه‌ها انجام یافته است، ۶۲.۵۹ درصد آنان گفته بودند که معارف در یک‌ونیم دهۀ گذشته از لحاظ کیفی در وضعیت خراب قرار داشت.[۴]
حکومت وحدت ملی و معارف افغانستان
با ایجاد حکومت وحدت ملی رئیس جمهور غنی در نخستین روزهای کار خود ابراز داشت که وضعیت فعلی معارف کشور برایش قابل قبول نیست. او تعهد کرد که در بارۀ بلند بردن کیفیت معارف، غیرسیاسی کردن این عرصه، بهبود وضعیت معلمین و نیز مشارکت زنان در زمینه‌های استراتیژیک معارف کار خواهد کرد. اما با گذشت حدود یک‌ونیم سال، در نخستین روز سال تعلیمی ۱۳۹۵ هـ ش از همه معلمین برای عمل نکردن بر تعهدات خود معذرت‌خواهی کرد و تعهدات خود را دوباره تازه و بر عملی ساختن آن‌ها تاکید نمود.[۵]
پس از گذشت سال ۱۳۹۵ هـ ش و آغاز سال ۱۳۹۶هـ ش بیشتر از یک سال دیگر نیز گذشت، ولی معارف افغانستان در کنار مشکلات سابق چون بی‌امنیتی، فساد اداری، کمبود لوازم و امکانات، نبود معلمین مسلکی و غیره با مشکلات جدیدی نیز مواجه شده است.
در بسیاری از مناطق کشور دروازه‌های صدها مکتب به روی شاگردان مسدود است. چندی قبل کمیسیون حقوق بشر افغانستان اعلام کرد که از هشت ماه به این‌سو در ولایت ارزگان از جمله ۳۱۸ مکتب در شهر و ولسوالی‌های این ولایت، تنها ۷ مکتب آن فعال است و باقی ۳۱۱ مکتب به اثر بی‌امنیتی مسدود می‌باشد.[۶] غزنی، کندز، زابل، پکتیا، هلمند، نیمروز، فراه، بادغیس و ننگرهار ولایت‌های دیگری اند که به گفتۀ مسؤولان وزارت معارف، دروازه‌های بیشتر از یک هزار مکتب در آن‌ها به روی شاگردان بسته است.[۷]
مکاتب فعال نیز با مشکلات جدی چون نبود استادان مسلکی، لوازم درسی، ساختمان مکاتب و موجودیت فساد و غیره روبه‌رو است. در بسیاری موارد گزارش داده شده که عالمان دینی مضامین علوم ساینسی را تدریس می‌کنند و شاگردان از لوازم درسی مانند کتاب، کتابخانه، لابراتوار و غیره محروم اند.
سرور دانش معاون دوم رئیس جمهور در مراسم آغاز سال تعلیمی ۱۳۹۶ هـ ش گفت که با وجود سرازیر شدن میلیارد‌ها دالر به افغانستان، هنوز هم حدود ۵۰ درصد از مکاتب ما ساختمان‌های معیاری ندارند که در این زمان و شرایط برای افغانستان جای شرم است.[۸]
وضعیت معارف در ساحات تحت کنترول طالبان
نظر به گزارش اخیر ادارۀ سیگار، دولت افغانستان تنها بر ۶۵.۶ درصد خاک کشور حاکمیت دارد و مناطق باقی‌مانده تحت کنترول مخالفین مسلح دولت می‌باشد. گروه طالبان هرچند مکاتب دخترانه را در بیشتر این ساحات مسدود ساخته اند، اما در کل به فعالیت ادارات تعلمی در مناطق تحت کنترول شان اجازه داده است و جریان تعلیم و تربیه در آن مناطق را نظارت می‌نمایند.
قبل از این، چند سال پیش مقام‌های حکومتی کاپیسا گفته بودند که در ولسوالی‌های ناامن این ولایت کمیسیونی برای نظارت مکاتب از سوی طالبان تشکیل گردیده و جریان تعلیم و تربیه را به گونۀ جدی نظارت می‌کنند.[۹] طالبان در بخشی از نظارت شان بر مکاتب، تغییراتی در نصاب تعلیمی نیز وارد کردند، ولی مسؤولین معارف آن ولایت برای جلوگیری از مسدود شدن مکاتب با این کار طالبان کنار آمدند. آنزمان برخی معلمین نیز از این اقدام طالبان ابراز خرسندی کرده بودند، ولی اکنون به نظر می‌رسد که مدیریت همزمان دولت و طالبان برای جریان تعلیم و تربیه در ولایات ناامن کشور مشکلاتی را به بار آورده است.
مرکز مطالعات استراتیژیک و منطقوی به معلوماتی دست یافته است که نشان می‌دهد، طالبان در چندین ولایت (از جمله میدان وردگ، غزنی، کندز، کاپیسا، ننگرهار، کنر و غیره) در مناطق تحت کنترول آنان مکاتب را نظارت و مدیریت می‌کنند و در مواردی مدیریت و تصامیم آنان با تصامیم دولت در تصادم بوده که به دلیلش شمار زیادی از مکاتب با تهدید مسدود شدن مواجه شده است.
یکی از این مشکلات قضیۀ اخذ معاشات معلمین و کارمندان مکاتب از طریق بانک است. حکومت افغانستان از سال گذشته به این‌سو در برخی ولایات سیستم اخذ معاشات کارمندان معارف را بانکی ساخته است. پیش از این در هر مکتب از طریق یک معتمد مسؤول معاشات کارمندان همان مکتب اجراء می‌گردید. بانکی ساختن سیستم معاشات هرچند از یک‌سو در جلوگیری از فساد اقدام موثر است، ولی از سوی دیگر مشکلاتی نیز در پی داشته است. شعبات بانک‌ها در ولسوالی‌ها موجود نیست و هر معلم بخشی از معاش خویش را به رفت و آمد به کابل مصرف می‌کند.
بانکی ساختن سیستم معاشات مشکلات جدی نیز در پی داشته و در برخی مناطق تحت کنترول طالبان تمام کارمندان معارف را از اخذ معاشات از طریق بانک منع کرده‌اند و از حدود شش ماه به این‌سو معاشات خویش را دریافت نکرده‌اند. در حالیکه شمار زیادی مکاتب در این مناطق[۱۰] با تهدید مسدود شدن روبه‌رو شده است و سران قومی این مناطق برای حل مشکل به ارگان‌های حکومتی مراجعه نیز کرده است، ولی حکومت تاکنون در این مورد اقدامی نکرده است. بنابر معلومات به دست آمده، این معلمین تصمیم گرفته‌اند که اگر این مشکل زودتر برطرف نگردد، ناگزیر دروازه‌های مکاتب را بسته و برای امرار معاش دست به کسب دیگری بزنند.
بربنیاد معلوماتی که به مرکز مطالعات استراتیژیک و منطقوی رسیده است، طالبان در این مناطق به گونۀ دوامدار و منظم از جریان درسی، حاضری معلمین و نیز نصاب درسی نظارت می‌کنند. به گفتۀ معلمین این مناطق، هر معلمی که در مکتب حاضر نباشد، از سوی نمایندۀ ناظر طالبان غیرحاضر محسوب می‌شود و در آخر ماه مطابق غیرحاضری‌اش کسرمعاش می‌گردد. در مورد نصاب نیز، به عنوان مثال یکی از مضامین درسی بنام “فرهنگ” که در صنوف دهم، یازدهم و دوازدهم تدریس می‌گردد و در کنار مسائل دیگر به دروسی از موسیقی، آلات موسیقی، موسیقی نوازان و نیز رقص اتن نیز در آن پرداخته شده است. طالبان این مضمون را از نصاب درسی حذف و مضمونی بنام تعلمات اسلامی را در نصاب درسی اضافه کرده‌اند و برای تدریس آن، معلم نیز از طرف آنان گماشته می‌شود.
پایان
[۱] «افغانستان په تېره یوه‌نیمه لسیزه کې»، گزارش تحقیقی و تحلیلی مرکز مطالعات استراتیژیک و منطقوی در مورد وضعیت یک‌ونیم دهۀ گذشته، صفحه: ۳۴۰، سال چاپ: ۱۳۹۵ هـ ش.
[۲] سالنامۀ احصائیوی ۱۳۹۴ هـ ش، نشر شده توسط ادارۀ مرکزی احصائیه.
[۳] سالنامۀ احصائیوی ۱۳۹۵ هـ ش، نشر شده توسط ادارۀ مرکزی احصائیه.
[۴] «افغانستان په تېره یوه‌نیمه لسیزه کې»، گزارش تحقیقی و تحلیلی مرکز مطالعات استراتیژیک و منطقوی در مورد وضعیت یک‌ونیم دهۀ گذشته، صفحه: ۳۶۱، سال چاپ: ۱۳۹۵ هـ ش.
[۵] بی بی سی فارسی، «شروع مکاتب در افغانستان؛ غنی برای ‘وعده‌های عملی نشده’ پوزش خواست» ۲۲ مارچ ۲۰۱۶م، لینک گزارش:
http://www.bbc.com/persian/afghanistan/2016/03/160322_k04_first_school_day_president_admits_failure
[6]رادیو آزادی، «حقوق‌بشر: ولایت ارزگان تنها ۷ مکتب فعال دارد» ۱۱ ثور ۱۳۹۶ هـ ش، لینک نشر:
https://da.azadiradio.com/a/28461823.html
[7]رادیو آزادی، «بیش از ۱۰۰۰مکتب در اثر نا امنی‌ها در افغانستان مسدود شدند»، ۶ عقرب ۱۳۹۵ هـ ش، آنلاین:
https://da.azadiradio.com/a/28078204.html
[۸] خبرگزاری آوا، «زنگ آغاز سال تعلیمی ۹۶ توسط معاون رییس جمهور نواخته شد»، ۳ حمل ۱۳۹۶ هـ ش، به لینک ذیل مراجعه نمایید:
http://www.avapress.com/vdcdxn0fkyt0s96.2a2y.html
[۹] خبرگزاری پژواک، «کمیسیون معارف طالبان در برخی ولسوالی‌های کاپیسا ایجاد شد»، ۱۸ اکتوبر ۲۰۱۱، در لینک ذیل:
[۱۰] به گونۀ مثال، برخی از ولسوالی‌های ولایت میدان وردگ.