پنجم سرطان روز جهانی مبارزه با مواد مخدر مسمی ګردیده که در افغانستان یک هفته( ۵ الی ۱۱ سرطان) تحت به عنوان (هفتۀ مبارزه با مواد مخدر)، یاد می شود. امسال حکومت افغانستان، این هفته را هفتۀ بسیج ملی به منظور مبارزه با مواد مخدر اعلان داشته است. هدف از این برنامه، رسیدن به یک راه حل مناسب برای مبارزه موثر در این راستا می باشد.
مشکل مواد مخدر مشکل عمومی ویک چالش جهانی است. در سراسر جهان، کشوری وجود ندارد که از تبعات منفی این پدیدۀ شوم در امان باشد. قاچاق مواد مخدر در کنار بحران هسته‌ای، بحران ازدیاد روز افزون جمعیت و بحران محیط زیست، چهارمین بحران جهانی به شمار می رود. طبق بعضی آمارها، در حال حاضر تعداد معتادان در سراسر جهان به بیش از 250 میلیون نفر می‌رسد. از آنجا که بیشترین اعتیاد در میان نسل جوان یعنی قوای فعال کشور‌ها دیده می‌شود، تاثیرات منفی اقتصادی آن نیز برای بشریت فاجعه‌بار است.
هرچند در افغانستان آمار دقیقی از معتادین به این مادۀ مرگ‌آفرین وجود ندارد، اما بعضی از آمارها حاکی از آن است که در کشور ما نیز بیش از یک میلیون معتاد وجود دارد که بخشی از آنها را زنان وکودکان تشکیل می‌دهند.
افغانستان در جهان، به عنوان بزرگترین تولید کنندۀ مواد مخدر مطرح است. شاید رابطه میان مردم افغانستان و تریاک، به قرن‌ها بر گردد؛ اما باتآسف در طول سه دهه اخیر، این کشور تولید کنندۀ بخش بزرگی از تریاک در جهان بوده است.
وضعیت کشت کوکنار و تولید مواد مخدر در افغانستان، عوامل ناکامی مبارزۀ حکومت افغانستان با این پدیده و ضرورت تدوین یک استراتیژی مشترک منطقوی برای مبارزۀ هماهنگ علیه مواد مخدر، موضوعاتی اند که در این تحلیل مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
تاریخچه ی مواد مخدر در افغانستان
کشت مواد مخدر در افغانستان پیشینۀ طولانی دارد. پیش از دوران جنگ سرد کوکنار در این کشور کشت می‌شد و در دوران جنگ سرد نیز وجود داشت، ولی ارقام دقیق آن زمان در دسترس نیست. اما پس از جنگ سرد در زمان جنگ‌های داخلی، افغانستان یکی از کشورهایی به شمار می‌رفت که بیشترین مقدار مواد مخدر جهان را تولید می‌کند. در سال 1376 هـ ش مقدار تولید مواد مخدر در افغانستان به 2804 تُن می رسید که در سال 1378ه ش به 4565 تُن رسید. اما در سال 1380 هـ ش به دلیل فرمانی که ملا محمد عمر رهبر طالبان مبنی بر مبارزه علیه کشت مواد مخدر صادر کرد، مقدار تولید مواد مخدر از 3276 تُن به 185تُن کاهش یافت.
اگر به احصائیه‌های رسمی منتشر شده توسط نهاد‌های بین‌المللی، بخصوص ادارۀ مبارزه با جرایم و مواد مخدر سازمان ملل متحد UNODC مراجعه نماییم، در سال 1380 هـ ش یعنی سال اخیر حکومت طالبان در افغانستان، زمین زیر کشت کوکنار در کشور 8000 هکتار بود؛ ولی بعد از سقوط طالبان، گراف کشت کوکنار و تولید تریاک در افغانستان سیر صعودی به خود گرفت.
در سال 1386 خورشیدی کشت کوکنار در افغانستان به 193000 هکتار و تولید تریاک به 8200 تُن رسید. هرچند در سال‌های 1387 خورشیدی الی 1389 خورشیدی کشت کوکنار کاهش یافت و به همین دلیل در سال 1391 خورشیدی تولیدات آن به 3700 تُن کاهش یافت، ولی در سال‌های 1392 و 1393 خورشیدی دوباره به 5500 و 6400 تُن افزایش یافت. در این سال 1393 خورشیدی مزارع کوکنار به 224000 هکتار رسید.
شکل 1: زمین زیر کشت کوکنار در افغانستان بر حسب هکتار (2001 _ 2018)
کشت کوکنار در سال 1395 خورشیدی نسبت به سال 1394 خورشیدی نیز افزایش چشمگیر داشت که 201000 هکتار زمین کوکنار کشت شد و4800 تن تریاک تولید شد. سبب کاهش 19 درصدی تولید آن در سال 1394 خورشیدی به دلیل وضع نامساعد هوا و بیماری‌های گیاهی بود نه قناعت مردم نسبت به مضر بودن آن. در سال 1394 خورشیدی، مزارع کوکنار به 183000 هکتار که 3300 تُن تریاک تولید داشت، می‌رسید و به این ترتیب در سال 1395 خورشیدی میزان افزایش آن 43 درصد بود.
در سال 1396 خورشیدی نسبت به سال 1395 خورشیدی نیز افزایش بزرگی به چشم می خورد و 328000 هکتار زمین کوکنار کشت شده بود که 9000 تن تریاک تولید داشت و در سال 1397 خورشیدی نسبت به سال 1396 263000 هکتار زمین کوکنار کشت شد که 6400 تن تریاک تولید داشت چون کاهش 29 در صدی نظر به سال 1396 خورشیدی به دلیل وضع نامساعد هوا و بیماری های گیاهی بود.
شکل 2: تولید تریاک در افغانستان برحسب تُن متریک (2001-_ 2018)
UNODC Afghanistan – United Nations Office on Drugs and Crimeویب سایت:
گزارش مشترک حکومت افغانستان و سازمان ملل متحد نشان می‌دهد که در سال 1396 خورشیدی کشت کوکنار 32 درصد و تولید تریاک 29درصد در افغانستان افزایش یافته بود و در این سال نیز افغانستان یکی از تولید کننده‌گان بزرگ مواد مخدر در جهان به شمار رفت. در سال 1397 خورشیدی نیز کشت مواد مخدر در افغانستان نسبت به سال 1396 خورشیدی، افزایش قابل ملاحظه‌ای یافته است که مسؤولین وزارت مبارزه با مواد مخدر ناامنی‌ها را عامل رشد این پدیده می‌دانند.
استراتیژی های ناکام
قاچاق مواد مخدر چهارمین بحران جهانی است که طبق برخی آمارها، تعداد معتادان در سراسر جهان به بیش از 250 ملیون نفر می‌رسد؛ اما افغانستان یکی از کشورهایی است که بیشترین زیان را از این ناحیه متحمل می‌شود. از یک‌سو حیثیت افغانستان را در جهان خدشه‌دار ساخته و از سوی دیگر، حدود 3.5 ملیون افغان به نحوی از مواد مخدر استفاده می‌کنند که در این میان وضعیت 1.5ملیون آنان نگران‌کننده گفته شده است.
برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد که 30 درصد این معتادین را کودکان و 7 درصد شان را زنان تشکیل می‌دهند.پس از سقوط رژیم طالبان هنگام تشکیل حکومت جدید در کنفرانس بُن، یک وزارت برای مبارزه علیه مواد مخدر تشکیل یافت. در سال 1393خورشیدی، حامد کرزی رئیس جمهور پیشین افغانستان مبارزه بر ضد مواد مخدر را یکی اولویت‌های حکومت خود اعلام کرد و کشت، تولید و قاچاق این مواد را ممنوع اعلام داشت.
در طول 18 سال گذشته چندین نهاد مشغول مبارزه با مواد مخدر در افغانستان بودند، و ده ها ملیون دالر همه ساله به نام مبارزه با مواد مخدر به مصرف می رسد که متآسفانه مؤثریت نداشته است اکنون کار به جایی رسیده که افغانستان حدود 90 درصد تریاک جهان را تولید می‌کند. دفتر مبارزه با جرایم و مواد مخدر سازمان ملل متحد در افغانستان، معینیت مبارزه با مواد مخدر وزارت داخله، وزارت صحت عامه و وزارت زراعت نهادهایی اند که در امر مبارزه با مواد مخدر در افغانستان دخیل اند و وزارت مبارزه با مواد مخدر مسؤولیت رهبری و هماهنگی فعالیت‌های مربوط را به عهده دارد.بنا به گزارش بازرس خاص امریکا در افغانستان، امریکا مبلغ 7 ملیارد و 600 ملیون دالر را الی سال 1393 خورشیدی صرف مبارزه با مواد مخدر در افغانستان نموده و با وجود مصارف گزاف مبارزۀ حکومت، در تمامی ابعاد (جلوگیری از کشت کوکنار، جلوگیری از تولید تریاک، مبارزه با تجارت مواد مخدر، جلوگیری از اعتیاد به مواد مخدر و درمان معتادین) موفق نبوده است، چیزیکه مقام‌های حکومت افغانستان نیز آنرا می‌پذیرد.
سرور دانش معاون دوم ریاست جمهوری در یک کنفرانس مطبوعاتی اعتراف نمود که: تلاش‌های حکومت در راستای مبارزه با مواد مخدر تاکنون نتیجۀ مطلوب نداده است.ناکامی در مبارزه با مواد مخدر و موجودیت مافیای مواد مخدر باعث بالا رفتن گراف جرایم، مخصوصا جرایم سازمان‌یافته و سنگین نیز شده است.
چرا مبارزه علیه مواد مخدر موفق نیست
امریکا و متحدین این کشور در زمان ورود به افغانستان مدعی بودند که “تروریزم” و مواد مخدر با هم رابطه دارند و برای از میان بردن “تروریزم” باید مانع تولید مواد مخدر در این کشور شد. اما این سوال هنوز بی‌جواب است که چرا تولید تریاک در افغانستان از سال 1380 خورشیدی تا کنون چنین سیر صعودی داشته است؟
هر چند افزایش کشت و قاچاق مواد مخدر در بیش از 18 سال گذشته، به عامل خاصی مربوط نمی شود؛ بلکه مجموعه‌ای از عوامل و زمینه‌های خارجی و داخلی متعددی در آن شریک می باشد؛ ولی مهم‌ترین آن فقدان ارادۀ جدی بین‌المللی و داخلی در مبارزۀ صادقانه با مواد مخدر می‌باشد.نفوذ، قدرت و نقش اشخاص و عناصر مربوط به باندهای مافیای داخلی، منطقوی و بین‌المللی مواد مخدر و در عین حال میزان بلند فساد اداری در کشور نیز از اساسی‌ترین عوامل ناکامی مبارزه با پدیدۀ مواد مخدر به شمار می‌رود. وجود نا امنی‌ها و جنگ در کشور، نبود یک حکومت قوی و مورد حمایت مردم، تشویق مخالفین مسلح دولت از کشت و تولید مواد مخدر در ولایات نا امن، ومناطقی تحت کنترل شان قرار دارد، وجود تقاضای خرید مواد مخدر در جهان به خصوص در کشورهای غربی و غیره نیز از عواملی اند که مبارزه با مواد مخدر را به چالش کشیده است.
سرچشمه ای برای تمویل جنگ در افغانستان
بر طبق گزارشات دفتر مبارزه با جرایم و مواد مخدر سازمان ملل متحد (UNODC) از سال 1380 تا 1389 خورشیدی به ارزش 70 ملیارد دالر مواد مخدر، در افغانستان تولید شده است؛ اما سوال این است که از این پول هنگفت، بهرۀ افغانستان و به خصوص دهقانان چقدر بوده است؟بر طبق این گزارش UNODC از مجموع 70 ملیارد دالر فقط 2 ملیارد دالر آن، نصیب دهقانان شده و ۶۸ ملیارد دالر آن به جیب قاچاقچیان و مافیای بین‌المللی مواد مخدر در خارج از افغانستان رفته است. این اداره معتقد است که از این فقط مبلغ 200 ملیون دالر (سالانه 20 ملیون دالر) به مخالفین مسلح حکومت افغانستان تعلق گرفته است.
شکل 3: اندازه ی پولی که از کشت کوکنار به دهاقین می رسد. (2018-2008)
ضرورت تدوین پالیسی جدید به سطح منطقه
تجارت مواد مخدر در جهان، بعد از تجارت نفت و اسلحه بزرگترین رقم را در دادوستد بین‌المللی تشکیل می‌دهد. بر طبق آمار UNODC از مجموع 70 ملیارد دالر عاید مواد مخدر افغانستان تنها 2 ملیارد دالر آن، نصیب دهقانان شده و ۶۸ ملیارد دالر آن به جیب قاچاقچیان و مافیای بین‌المللی مواد مخدر در خارج از افغانستان رفته است.مواد مخدری که در افغانستان تولید می‌شود از طریق کشورهای همسایه به اروپا و سایر کشورهای جهان قاچاق می‌شود. به همین دلیل، کشورهای همسایه افغانستان همواره از ناکامی مبارزه با مواد مخدر در این کشور انتقاد کرده‌اند. درحالیکه این کار بدون کمک مقامات دولتی در کشورهایی که این مواد از آنها می‌گذرد با قاچاقچیان و مافیای مواد مخدر، ممکن نیست. بنابر این، موجودیت مافیای مواد مخدر و مسیر باز ترانزیت مواد مخدر به نحوی زمینه برای کشت کوکنار در افغانستان را فراهم کرده است، در حالیکه کاهش تقاضا به مواد مخدر در بازارهای جهانی و منطقوی، نقش اساسی در موفقیت مبارزه با مواد مخدر در افغانستان دارد.اگر کشورهای همسایه و منطقه حساب‌های بانکی قاچاقبران را مسدود کنند و از فروش داروها و مواد کیمیاوی که در پروسس هیروئین استفاده می‌شود، به افغانستان جلوگیری شود، تا حد زیادی روی موفقیت مبارزه با مواد مخدر تاثیر خواهد داشت. باوجود اینکه در امر مبارزه با مواد مخدر تردیدها و در برابر آن چالش‌های زیادی وجود دارد. مبارزۀ بیش از 18 سال در برابر مواد مخدر با مصرف ملیاردها دالر دال بر این حقیقت است، مع الوصف، تلاش اخیر برای ایجاد یک استراتیژی مشترک، یکی از راه‌حل‌های این مشکل خواهد بود و اگر ارادۀ قوی و جدی وجود داشته باشد، ممکن است که موفقیت‌هایی نیز حاصل شود.