د افغانیو په ارزښت کې بدلون؛ لاملونه او پایلې

لیکنه: د ستراتېژیکو او سیمه‌ییزو څېړنو مرکز (CSRS)

یادونه: د دغه تحلیل د پي ډي اېف فایل لپاره دلته کېک وکړئ.

___________________________________________________________________

په دې ګڼه کې لولئ:

د افغانیو په ارزښت کې بدلون؛ لاملونه او پایلې
د افغانیو د ارزښت بدلون او د لوړوالي لاملونه
په اقتصاد باندې د افغانیو د ارزښت د لوړیدو او بدلونونو پایلې
پايله او وړاندیزونه
سرچینې

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

سریزه

د افغانستان د اسلامي امارت د بياځلي واکمنۍ په اوايلو کې د بهرنیو اسعارو په ځانګړي ډول د ډالر پر وړاندې د افغانۍ ارزښت په بې ساري ډول راټیټ شو او په یوه وخت کې د هر ډالر د تبادلې نرخ شاوخوا ۱۳۰ افغانیو ته ورسېد،[1] خو دا حالت ثابت پاتې نه شو، بلکې د دريو کالو له تېرېدو وروسته، یو ډالر د 1403 کال میزان کې په 65 افغانۍ تبادله شو.[2] د شته احصایو له مخې ویلای شو چې له ۲۰۰۸ کال وروسته د افغانیو ارزښت په کافي اندازه ثابت نه دی پاتې شوی او تل یې بدلون موندلی دی.[3] د تېر حکومت په وروستیو درېیو کلونو او د افغانستان د اسلامي امارت په لومړیو درېیو کلونو کې د ډالرو پر وړاندې د افغانۍ ارزښت ته په کتو سره جوتېږي چې په هره دوره کې دا بدلونونه په بېل ډول وو. لکه څنګه چې په لاندې ګراف کې په واضح ډول لیدل کیدی شي، د جمهوري ریاست په پای کې او په ۲۰۲۱ کال کې د اسلامي امارت له پیله د افغانیو ارزښت له کمېدو وروسته د ډالر پر وړاندې د افغانیو ارزښت په پرله پسې ډول لوړ شوی، خو د جمهوریت دورې په پرتله ډیر د راټیټیدو په حال کې دی.[4] خو له هغه وخته چې حکومت په تیرو وختونو کې د پولي سیاست ډیر انتخابونه درلودل، نو د افغانستان د اسلامي امارت د دورې په پرتله د انعطاف اندازه کمه ده. د دې اختیارونو تر ټولو مهم د خلاص بازار عملیاتو(Open Market Operation) له لارې د ډالرو لیلام او د مرکزي بانک د تضمیناتو(شتمنيو) پلور (کیپیټل نوټ) شامل دي. اوس د امريکامتحده ايالاتو له خوا د افغانستان د مرکزي بانک د شتمنيو د کنګل کېدو له امله د ډالرو ليلام شونې نه دی او د شرعي ستونزو له امله د شتمنيو پلورل هم بند شوي او لا هم دوام لري او تر اوسه د سکوکو د تطبیق پروسه، چې د هغې د مناسب بدیل په توګه پیژندل کیږي، نه دی پیل شوی [5].

د افغانیو د ارزښت بدلون او د لوړوالي لاملونه

د افغانیو په ارزښت کې بدلون او زیاتوالی کیداشی څو لاملونه ولري، چې مهم لاملونه به یې په لاندې ډول مطرح کړو. د موضوع د ښه پوهېدو لپاره اړینه ده چې ګران لوستوونکي د عرضې او تقاضا له قانون سره اشنا شي. په ساده ډول، د بازار د انډول له نقطې څخه د تقاضا زیاتوالی د نرخ د لوړیدو لامل کیږي او کمښت د نرخ د راټېټېدو لامل کیږي. همدارنګه، د بازار د انډول له نقطې څخه د عرضې زیاتوالی د قیمت د راټېټېدو لامل کیږي او برعکس د عرضې کمېدل د نرخ د لوړېدو لامل کیږي.

د افغانیو د ارزښت د لوړېدو یو لامل د بهرنیو اسعارو د تقاضا کموالی دی. (د عرضې او تقاضا د قانون له مخې: د ډالر لپاره د تقاضا کمښت د نرخ د راټېټېدو لامل کیږي.) د تقاضا دا کمښت د وارداتو کمښت او د بهرنیو اسعارو د پانګې د وتلو له امله رامنځته شوی. ډالرو ته د محدودیت او د بندیزونو په شرایطو کې د لوکس او غیر ضروري توکو د واردولو لېوالتیا کمه شوې او ډالرو ته اړتیا کمه شوې، چې دا کار د افغانۍ د ارزښت د نسبي پیاوړتیا لامل شوی دی.

د افغانیو د ارزښت د پیاوړتیا بل مهم لامل د اسلامي امارت هغه تګلارې دي چې په کورنیو راکړو ورکړو کې د بهرنیو اسعارو د استعمال محدودول دي. د بېلګې په توګه په کورنیو اسعارو کې د افغانۍ کارولو اړتیا په کورني بازار کې د ډالرو تقاضا کمه کړې او د افغانیو د ارزښت په پیاوړتیا کې یې مرسته کړې ده. د عرضې او تقاضا د قانون له مخې دغو تګلارو د افغانۍ تقاضا زیاته کړې او ارزښت یې هم لوړ کړی او هم یې د ډالر تقاضا کمه کړې او ارزښت یې راټیټ کړی دی. په تېرو دوو لسیزو کې د افغانستان په اقتصاد کې د ډالرو کارول (Dollarization) خورا لوړ شوی و. د ډالر د لوړ ارزښت له امله، خلکو د سپما تر څنګ د کوچنیو او لویو معاملو لپاره ډالر کاروي. په دې توګه د ۲۰۰۸ او ۲۰۱۷ کلونو ترمنځ، د افغانستان په سوداګریزو بانکونو کې د ټولو سپما شاوخوا ۶۹ سلنه په ډالرو کېده. دا حالت د افغاني اقتصاد د تبادلې د وسیلې په توګه د افغانیو ترڅنګ د ډالرو کارولو ته د خلکو لېوالتیا ښيي چې دا سلنه په نړۍ کې تر ټولو لوړه کچه ده.[6]

د صادراتو له لارې د بهرنیو اسعارو د عاید زیاتوالی هم یو له هغو عواملو څخه دی چې د افغانیو ارزښت لوړوي. د افغانستان د صادراتو تحلیل ښيي چې په تېرو درېیو کلونو کې د هېواد صادرات په بې ساري ډول زیات شوي او د ۲۰۲۳ کال تر پایه ۱،۸ میلیارده ډالرو ته رسېدلي دي. دا ښکاره ده چې افغان سوداګر د خپلو صادراتي توکو په بدل کې بهرني اسعار په ځانګړې توګه ډالر ترلاسه کوي او په افغانیو بدلوي، چې په افغاني مارکېټ کې د ډالرو عرضه زیاتوي او د افغانیو پر وړاندې یې ارزښت کمېږي.

بل هغه لامل چې د افغانیو د ارزښت په لوړېدو اغېزه کوي په اقتصادي جریان کې د افغانیو د حجم کموالی دی. دا کمښت د مختلفو دلیلونو لپاره واقع کیدای شي. په تېرو وختونو کې، د خلاص بازار عملیاتو په توګه د ډالرو لیلامونو په څیر وسایلو کارول او د تضمیناتو پلور په بازار کې د پیسو د عرضې د کنټرول لامل شو، چې اوس د اوسني شرایطو له امله نه پلي کیږي. پر دې سربېره د هېواد په لوېديځو، سوېل او ختيځو سيمو کې د افغانيو بانکنوټونو د پېر او د ګاونډيو هېوادونو د اسعارو د راکړې ورکړې د مخنيوي په څېر عوامل هم په بازار کې د افغانۍ د عرضې د کمښت لامل شوي او په پايله کې يې ارزښت زيات کړی، چې په لومړيو دوو کلونو کې مو د اسلامي امارت په حکومت کې ليدلی دی.

په پای کې، د اسعارو د مافیا رول او هغه رواني نفوذ چې وخت په وخت د افغانستان په مالي بازار اغیزه کوي، باید له پامه ونه غورځول شي. دا ډلې او ځانګړي اشخاص د مافیايي شبکو په کارولو او د جعلي خبرونو په خپرولو، د اسعارو غیر واقعي نرخونو او ځینې وخت بازار ته د ډالرو د عرضې د محدودولو له لارې شخصي ګټې لټوي او هڅه کوي چې د بازار نرخ د خپلې خوښې کچې ته ورسوي.

د جمهوریت په دوره کې، مرکزي بانک د تبادلې نرخ اداره کولو لپاره د خلاص بازار عملیات او د تضمیناتو پلور په څیر وسایل کارول او هڅه یې کوله چې د ډالرو او نورو بهرنیو اسعارو په وړاندې د افغانۍ ارزښت ټيټ کړي. خو اوس د دغو وسایلو د محدودیتونو او تعلیق له امله د مرکزي بانک له خوا د افغانیو د ارزښت د مستقیم کنټرول امکان ډېر محدود شوی دی. له همدې امله په تېرو درېیو کلونو کې د افغانیو په ارزښت کې بدلونونه ډېر شوي دي.

په اقتصاد باندې د افغانیو د ارزښت د لوړیدو او بدلونونو پایلې

په اقتصاد او ټولنه کې د افغانیو د ارزښت د لوړوالي او بدلون پایلې توپیر لري او اغیزې یې متفاوتې دي. د دې پایلو تر ټولو مهم په لاندې ډول دي:

د انفلاسیون او نرخونو په کچه اغېزه: په ټولیزه توګه د افغانیو د ارزښت زیاتوالی د وارداتي توکو د نسبي نرخ په راټیټولو کې مرسته کوي او د انفلاسیون په کنټرول کې اغیزمن وي. له همدې امله، اکثره خلک په بازار کې د قیمت د کچې د راټیټولو لپاره د افغانۍ د قوي اسعارو پلوي دي ترڅو په بازار کې د توکو بیې ټېټې شي. که د افغانیو د ارزښت په لوړیدو سره د وارداتي توکو بیه راټیټه نه شي، نو د ارزښت دغه لوړوالی په اصل کې د افغانیو د اخیستلو ځواک نه دی لوړ شوی چې دا په ځانګړې توګه د افغانستان په قضیه کې صدق کوي. د يادونې وړ ده، چې د افغانيو د ارزښت لوړېدل د هغو توکو د وارداتي بيې په راټيټېدو هېڅ اغېز نه لري، چې په نړيوالو بازارونو کې يې بيې لوړې شوې دي. د نرخونو دغه زیاتوالی د وارداتي انفلاسیون په نوم یادیږي، چې په اصلي هیواد کې د بیو د لوړوالي له امله رامنځته کیږي او کنټرول یې د وارداتي هیواد له کنټرول څخه بهر وي.

پر کارموندنې او اقتصادي ودې منفي اغېزې: په ټولیزه توګه که څه هم د افغانیو پیاوړې اسعار د وارداتي توکو بیې تر یوه حده راټیټوي، خو برعکس کولای شي د کورنیو تولیدي توکو بیې لوړې کړي. (د عرضې او تقاضا قانون: د نرخ زیاتوالی د تقاضا د کمښت لامل کیږي). نو د اقتصاد له نظره د افغانیو ارزښت باید د ډالر په مقابل کې نه ډېر قوي او نه ډیر کمزوری وي، بلکې د نورو سترو اقتصادي بدلونونو لکه صادرات، اقتصادي وده او انفلاسیون په پام کې نیولو سره باید په مناسبه کچه وساتل شي او د لوړ انفلاسیون مخه ونیول شي. ځکه چې د لوړ بدلون له امله او دا چې د ملي اسعارو د ارزښت او د نرخ کچې ترمنځ اړیکه عموماً غیر مستقیم وي (د افغانۍ ارزښت په لوړیدو سره د نرخ کچه راټیټه کیږي او برعکس د نرخ کچه لوړیږي)، پانګه اچوونکي نشي کولی د دوی د خپلې ګټې او زیان اندازه په سمه توګه تحلیل کړي او پرېکړه وکړي.[7] له بلې خوا، د افغانیو د ارزښت د لوړوالي له امله د بیې له کمښت سره، پېرودونکي نه شي کولای خپل د پېرلو پلان په سمه توګه طرح او پلي کړي. د پایلې په توګه، د افغانیو په ارزښت کې بدلون کولی شي د پانګونې او تقاضا کمولو له لارې د کارموندنې او اقتصادي ودې په کچه منفي اغیزه وکړي.

د صادراتو د رقابت کموالی: د افغانیو د ارزښت لوړېدل په نړیوالو بازارونو کې د افغاني توکو د رقابت وړتیا کمولی شي. کله چې د افغانۍ ارزښت لوړېږي، د افغانستان د صادراتي توکو وروستۍ بیه د ورته بهرنیو محصولاتو په پرتله لوړېږي، چې د صادراتي عوایدو د کمېدو لامل کېږي.

د کورني اقتصاد نسبي ثبات: د افغانیو د ارزښت لوړېدل په ځانګړي ډول له سختو بدلونونو وروسته د افغانستان کورني اقتصاد ته نسبي ثبات ورکړی دی. د افغانیو د ارزښت د بې ثباتۍ په کمولو او د هغې نسبي ثبات سره، خلک د ډالر پر ځای په افغانۍ باور کوي، چې کولی شي په کورنیو اسعارو د باور په رامنځته کولو کې مرسته وکړي او د ډالر او نور بهرني اسعارو د کارولو کمولو پروسه( De-dollarization) ګړندۍ کوي چې د ملي حاکميت د پياوړتيا او د دولت د پولي او مالي تګلارو د اغيزمنتوب لامل ګرځي.

پایلې او وړاندیزونه

د محدودو سیاستونو او د بهرنیو اسعارو د تقاضا کموالي له امله د افغانیو په ارزښت کې بدلون او زیاتوالی د افغانستان پر اقتصاد مختلفې اغیزې لري. د وضعیت د ښه والي او د اقتصادي ثبات د ترلاسه کولو لپاره، لاندې وړاندیزونه وړاندې کیږي:

د تبادلې نرخ او انفلاسیون کچه په نښه کول: د نورو هیوادونو په څیر، د ډالر په وړاندې د افغانیو د تبادلې نرخ په اغیزمنه توګه کنټرول او د انفلاسیون مخنیوي لپاره، حکومت باید هر کال د اقتصادي ماډلونو او د ژورو تحلیلونو په کارولو سره د تبادلې نرخ او د انفلاسیون سلنه په نښه کړي. د تبادلې نرخ او د انفلاسیون سلنه باید داسې وي چې دا د اقتصادي تاثیر تضمین کوي او د لوی اقتصادي شاخصونو حالت په مناسبو شرایطو کې ساتي. د کال په اوږدو کې، حکومت باید هڅه وکړي چې د مالي او پولي پالیسۍ وسایلو په کارولو سره د تبادلې نرخ او د انفلاسیون کچه ټاکل شوي هدفونو ته نږدې وساتي. د اقتصادي شرایطو او لویو شاخصونو په پام کې نیولو سره، د افغانستان د اقتصاد لپاره د تبادلې مناسب نرخ د هر ډالر لپاره د 70 او 75 افغانیو ترمنځ وي او د انفلاسیون کچه شاوخوا 3٪ وړاندیز کیږي.
د هر اړخیز پولي پالیسیو پلي کول او د بدیل شرعي وسایلو کارول: د موجوده پولي پالیسۍ وسیلو سربیره ، لکه د خلاص بازار عملیاتي پالیسۍ په چوکاټ کې د ډالرو لیلام ، حکومت باید د پولي پالیسۍ نوي وسایل وکاروي، لکه صکوک. همدارنګه د تبادلې نرخ اداره کولو لپاره او په بازار کې د دې وسایلو په پیرودلو او پلورلو سره د افغانیو په ارزښت کې د خورا لوړ بدلون مخه ونیسي. د دې تګلارې د بریالیتوب لپاره، د افغانستان د ونډو بازار او پانګې بازار ته وده ورکول اړین دي.
د وارداتو د بدیل پالیسیو په کارولو سره د اسعارو د زیرمو پیاوړتیا، د صادراتو هڅول او د راکړې ورکړې زیاتول: په صادراتي سکتورونو کې پانګونه او پر وارداتو د تکیه کمول کولی شي د هیواد د بهرنیو اسعارو د زیرمو په ښه کولو او د افغانۍ د ارزښت په ثبات کې مرسته وکړي. د وارداتو د بدیل پالیسو په پلي کولو او د صادراتو په زیاتولو سره به د بهرنیو هیوادونو د بهرنیو اسعارو د رالیږلو په زیاتېدو سره د مرکزي بانک د بهرنیو اسعارو زیرمې پیاوړې شي او مرکزي بانک کولای شي چې د افغانۍ د ارزښت د بدلون د کنټرول لپاره د پولي سیاست د یوې وسیلې په توګه د افغانیو د ارزښت د ساتلو لپاره او د انفلاسیون په مخنیوی کې ترې ګټه واخلی.
د بهرنۍ پانګونې د جذب لپاره اسانتیاوې: د بهرنیو پانګونو لپاره د لازمو اسانتیاوو برابرول د پانګې د وتلو مخه نیسي او د کورنیو اقتصادي ثبات او د خلکو د باور په زیاتولو کې مرسته کوي. د نورو عواملو ترڅنګ لکه سیاسي ثبات، د پانګونې ساده قوانین او امنیت، د افغانیو د ارزښت بې ثباتي او د انفلاسیون کچه ټیټه وي، هومره به بهرني پانګوال په هېواد کې پانګونې ته لېواله وي.
د ملي اسعارو پیاوړتیا: په ورځنیو راکړو ورکړو کې د افغانیو کارولو ته وده ورکولو، د سپما لپاره د افغانیو کارونه او د افغانستان په بازارونو کې د ګاونډیو هېوادونو د پیسو د انتقال په مخنیوي سره کولای شو د افغانۍ د پیاوړتیا او د ارزښت په لوړولو کې مرسته وکړو.
د بانکي محدودیتونو لرې کول: اسلامي امارت باید د نړیوال رسمیت پيژندنې لپاره نور ګامونه پورته کړي او د بانکي محدودیتونو په ځانګړې توګه د هېواد د بهرنیو اسعارو په زیرمو محدودیتونو د لرې کولو لپاره لا زیاتې هڅې وکړي. دا اقدامات به په لنډ او اوږد مهال کې د افغانۍ پر ثبات د پام وړ اغېز ولري، ځکه دولت کولای شي د پولي سیاست د یوې وسیلې په توګه د بهرنیو اسعارو له زیرمو څخه کار واخلي او د اړتیا په وخت کې ډالر بازار ته عرضه کړي او د افغانیو اندازه کنټرول کړي.