قسمت دوم و اخیر: آیا صوفیا در گیرو دار حوادث تاریخی
مؤمن حکیمی
شهر قسطنطینیه (استانبول امروزی) که بخش هایی از آن در اروپا قرار دارد، از مهترین شهر ها در سطح تمام جهان است. این شهر در سال (330م) بدست امپراطور بيزنطي قسطنطين أوَّل تأسیس گردید. این شهر از موقعیت ممتاز و ویژۀ در سطح جهان برخوردار بود. تا آنجایی که می گفتند: «اگر تمام دنیا یک کشور باشد، یگانه شهری که باید پایتخت آن باشد، شهر قسطنطینیه است.» این شهر از همان آوان تأسیس آن امپراتوری روم شرقی یا بیزانسی ها آن را به عنوان پایتخت خویش انتخاب کردند.
زمانی که مسلمانان با دولت بیزانسی وارد معرکه گردیدند، این شهر از جایگاه خاصی برخوردار بود، به همین سبب رسول الله صلی الله علیه و سلم به فتح این شهر بشارت داده و فرمودند:
لَتُفْتَحَنَّ الْقُسْطَنْطِينِيَّةُ ، وَلَنِعْمَ الأَمِيرُ أَمِيرُهَا ، وَلَنِعْمَ الْجَيْشُ ذَلِكَ الْجَيْشُ (المعجم الكبير للطبراني – 2 / 24)
«شهر قسطنطینیه حتماً بدست مسلمانان فتح می شود، پس چه نیک است امیر آن و چه نیک است لشکری که آنرا فتح می کند.»
گفته می توانیم که فتح قسطنطینیه یکی از بزرگترین حادثه ها در سطح جهان بود و این که کلیسای ایا صوفیا در آن جا به مسجد مبدل گردید، توجه جهانیان را به خود جلب نمود.
خوب است بدانیم واقعیت ها و پیش زمینه های این رویداد بزرگ تاریخی چیست؟
اول: مسیر فتح اسلامی عثمانی قسطنطنیه و جایگاه آیا صوفیا
لشکر عثمانی ها به قیادت محمد ثانی (که بعداً به محمد الفاتح ملقب گردید) با کمال شجاعت و دلیری این شهر را مورد هجوم قرار دادند و در مقابل آنها امپراتور بیزانسی، قسطنطین با لشکری که از قبل تهیه دیده بود، شدیدا مقاومت می کردند. امپراتوار بیزانسی می خواست به هر صورت ممکن شهر و تخت شاهی خود را نجات دهد، به همین سبب پیشنهاد های مختلفی را به سلطان محمد تقدیم نمود، مانند پرداخت اموال، قبول اوامر و سایر پیشنهادات، تا اگر بتواند سلطان محمد را از هدفش منصرف سازد. اما سلطان محمد از آنها خواست تا به صورت مطلق تسلیم شوند و تعهد کرد که درین صورت مال، جان، عبادت گاه ها و تمام دارایی شان در امان خواهد ماند.
سلطان محمد متیقن بود که شهر در حال سقوط است، اما باز هم می کوشید تا از طریق صلح و معاهده داخل شهر گردد. به همین مقصد به امپراتور مکتوبی نوشت و از او خواست که بدون خون ریزی شهر را تسلیم نماید. در مقابل آن خروج او و خانواده و اطرافیان او را تضمین کرده و اجازه می دهد که به هر سو بخواهد برود و کسان دیگری که بخواهند نیز می توانند از شهر خارج شوند. و کسانی که در شهر باقی می مانند، جان ومال شان در امان خواهد ماند و هیچ مشکل و اذیتی به آنها نخواهد رسید. زمانی که این رساله به امپراتور رسید، مستشارین خود را جمع کرد و این قضیه را به آنها عرضه کرد. یک تعدادی به تسلیم نمودن شهر تمایل نشان دادند و تعداد دیگری به جنگ اصرار ورزیدند. امپراتور نیز نظر کسانی را مورد تایید قرار داد که خواستار جنگ و مقاومت بودند.
سلطان محمد به خیمه اش برگشت و بزرگان لشکر و اعیان و ارکان دولتش را طلب نموده و آخرین دساتیر را صادر نمود و بعد از آن این خطبه را ایراد نمود:
«اگر قسطیطینیه فتح شود، حدیث نبوی و یکی از معجزات ایشان در مورد ما تحقق می یابد. و تقدیر و تمجیدی که درین حدیث صورت گرفته، نصیب ما خواهد بود. پس به فرد، فرد لشکر ما برسانید که این پیروزی بزرگی که بدست خواهیم آورد، به قوت و شرف اسلام می افزاید. پس هر فرد ما باید شریعت محمدی صلی الله علیه وسلم را مشعل راه خود بگرداند و نباید از هیچ کدام تان عملی صادر گردد که مخالف این تعالیم باشد. باید از کلیساها و معابد دوری نموده و هیچ اذیتی به کشیشان، ناتوانان و کسانی که شامل جنگ نیستند، نرسانید.”
امپراتور بیزانسی نیز مردم را در میدان شهر جمع نموده و دست به دعاء و تضرع بلند نموده و به شیوۀ دین نصارا به ادای نماز پرداختند. امپراتور برای آخرین بار وارد ایا صوفیا شده و آنجا را زیارت کرد، بعداً به قصرش داخل شده و با تمام کسانی که در آنجا حضور داشتند، وداع نمود و آمادۀ جنگ شد.
زمانی که سلطان محمد فاتح از تسلیم شدن شهر مأیوس شد، هجوم شدیدی را آغاز کرد و دیوار های شهر را مورد ضربات قوی قرار داد. به تاریخ سه شنبه 29 می 1453م هجوم عمومی را آغاز کرد و مجاهدین با گفتن تکبیر به سوی دیوار های شهر هجوم بردند که در نتیجه لشکر بیزانسی را خوف و ترس عجیبی فرا گرفت. هجوم دوم از سوی خشکی و بحر؛ همزمان آغاز شد. پلان جنگی خیلی دقیق طرح شده بود و لشکریان محمد فاتح نیز با شجاعت و دلیری زیادی هجوم آورده و به سوی دشمن به آرزوی پیروزی و یا شهادت، شتافتند. گرچه در نتیجۀ این هجوم تعداد زیادی از مسلمانان به شهادت رسیدند، اما در نهایت امر، موفق گردیده و وارد شهر شدند.
بعد از آن که شهر در نتیجۀ جنگ فتح شد، محمد فاتح به سوی کلیسای ایاصوفیا رفت. در آنجا تعداد زیاد مردم همراه با کشیشان و راهبان جمع شده و به دعا خوانی مصروف بودند. زمانی که سلطان به کلیسا نزدیک شد، همگان را خوف و ترس فرا گرفت و یکی از راهبان برخاسته و دروازه را باز نمود. سلطان داخل شده و به آنها دستور داد که به دعای شان ادامه دهند و از راهب خواست تا مردم را آرام و مطمئن سازد. و اظهار داشت که می توانند با اطمینان کامل به خانه های خویش برگردند. تعدادی از راهبان در زیرزمینی های کلیسا پنهان شده بودند، همینکه گذشت و عفو سلطان الفاتح را دیدند، از آنجا بیرون شده و همه به رضای خود مسلمان شدند. (زیاده ابوغنیمه جوانب مضیئه من تاریخ العثمانین)
فاتح امر کرد تا کلیسا را به مسجد مبدل سازند و آمادگی بگیرند تا اولین نماز جمعه را در آن جا اداء نمایند. پس صلیب ها و تمثال های که در آن گذاشته بودند، بدون این که تخریب گردد، از آن دور کرده و تصویر های که در دیوار و سقف آن وجود داشت با ورق نازکی از گچ پوشانیدند و منبری را برای خطبه آماده ساختند.
سلطان محمد فاتح برای مسیحیان در ادای شعایر دینی، انتخاب رهبران و مسئولین دینی و کسانی که در قضایای مدنی برایشان حکم نمایند، آزادی کامل داد. همچنان به سایر اقالیم کشورش این حق را به رهبران کلیسا قایل گردید، ولی در عین وقت جزیه[1] را بالای همه گان مقرر نمود. در اولین جمعه؛ شیخ آق شمس الدین اولین خطبۀ نماز جمعه را در مسجد آیا صوفیا ایراد نمود.
چنانچه از تاریخ زندگی محمد ثانی (دوم) می دانیم که او تربیت و تعلیم دینی خیلی عمیق داشت و با وجود این که در سال های بیست عمر خود بود، چیز های زیادی را از فقه جهاد و سایر احکام اسلامی می دانست. به خصوص فرق بین شهر هایی که از سوی مسلمانان در نتیجۀ صلح فتح می شود و آن که در نتیجۀ جنگ و بکار گیری قوت عسکری فتح می شود. و این را می دانست که تقسیم غنایم به امام (رهبریت مسلمانان) موکول شده است، و او این صلاحیت را دارد که آنرا بین مجاهدین تقسیم نماید و یا به وقفی مبدل سازد که تمام مسلمانان از آن مستفید گردند. همین که محمد ثانی ( محمد فاتح) به کلیسای بزرگ رسید، جنود خود را از هر نوع تعرض و دستبرد به آن منع کرد و دستور داد که غنایم عسکری برای جنود اما ساختمان های شهر به سلطان (زعیم مسلمانان) تعلق گیرد.
البته ساختمان های شهر تنها به معنای آیا صوفیا نبود ، بلکه تمام کلیسا ها و قصر ها را در بر می گرفت و اعلان نمود که اینجا پایتخت حکومت عثمانی خواهد بود. (خليل اينالجيك: تاريخ الدولة العثمانية، ص 43). محمد ثانی رسماً نام شهر را تغییر داد و برای خود لقب محمد الفاتح را برگزید.
آیا صوفیا و تاریخ آن:
شماری از علماء معتقد اند که این کلیسا به نام قدیسۀ مصری نامیده شده است که در یونانی به معنای «حکمت الهی» است. می گویند این زن در ابتداء بت پرست بود و بعدها از مسیحیت متأثر شده و شامل دین مسیحی شد. او آنقدر در عبادت و شعایر دینی فرو رفت که بالای اطرافیان خود تأثیر گذاشته و همه را به سوی دین مسیحی متمایل ساخت. زمانی که شهرت دینی او بلند شد، حاکم رومانی بت پرست در آن زمان متوجه او گردیده و امر نمود تا او را گرفتار و تا سرحد مرگ مجازات کنند. و به این ترتیب آیاصوفیا در راه ایمان مسیحی شهید شد. زمانی که قسطنطین بزرگ به دین مسیحی گرایید، جسد او را به قسطنطین انتقال داده و دفن کرد و در کنار آن کلیسای بزرگی در سال 36 میلادی بنا کرد.
این ساختمان در اثر زلزله و به گفتۀ بعضی مورخین در نتیجۀ تمرد حاکم بیزانس در آن زمان ویران شد. امپراتور تیودور دوم آنرا مجدداً دوم اعمار نموده و دروازه های آنرا برای عبادت در برابر تمام مردم باز گذاشت. در سال 532 م در نتیجۀ انقلاب دیگری، آیا صوفیا باز ویران گردید و امپراتور گوستنیان اول آنرا دوباره آباد کرد. این ساختمان که بنای آن پنج سال را در بر گرفت، از عجایب معماری بیزانسی به شمار می رود و به شکل Basilica (کلیسا و قصر سلطنتی که صالون طولانی دارد) ساخته شده است و گنبدی که بالای آن اعمار شده است، از بزرگترین گنبد های جهان و از جالب ترین ابتکارات فن معماری می باشد. گنبد آن 55.6 مترا ارتفاع دارد و قطر آن به 32 متر می رسد. این گنبد بزرگ بالای چهار ستون اصلی قرار دارد که ارتفاع هر یک آن 24.3 متر است. علاوه بر آن دیوار های از سنگ های رخام ساخته شده که از مناطق مختلف آورده شده است و دیوار ها و سقف آن با موزائیک های براق طلایی و سنگ های رنگی تزئین شده است. طول مبنای اصلی این مسجد به 82 متر و عرض آن 73 متر است. بعد از آن که به مسجد تبدیل شد، دیوار های آن را با نوشته های زیبای مشهور ترین خطاطان عثمانی مزین شده است. و بعد از مدتی چهار منارۀ استوانه ای از طراز معماری عثمانی به آن افزوده شده است.
در سال 1204 م بعد از سقوط قسطنطینیه بدست کاتولیک ها، کلیسای ایاصوفیا به کلیسای بزرگ رومن کاتولیک مبدل شد و این حالت تا سال 1261 م ادامه یافت تا آنکه روم بیزانسی دوباره احیاء گردیده و ایاصوفیا را دو باره تحت تصرف خویش در آورد و به کاتدرائیک ارتودوکسی مبدل ساخت.
بد نخواهد بود اگر صفحاتی ازین تاریخ را نیز بگشاییم و تعامل مسیحیان اروپایی را نیز با بیزانسی ها از نظر بگذرانیم. تاریخ جدایی بین روم و قسطنطینیه به بیشتر از هزار سال قبل می رسد. یعنی در نهایت قرن چهارم میلادی به امپراتوری شرقی و غربی تقسیم گردید. امپراتوری روم شرقی (بیزانسی) تا زمان فتح قسطنطینیه بدست عثمانی ها در سال 1453 م ادامه یافت اما بخش غربی آن در اوایل قرن پنجم میلادی در نتیجۀ هجرت و هجوم قبایل جرمن از هم پاشیده بود.
اروپا در قرن 13 میلادی شاهد جنگ های صلیبی بود، هجوم چهارم قوت های صلیبی به هدف اشغال قدس از دست مسلمانان آغاز یافته بود. اما در جریان راه، مسیر جنگجویان صلیبی تغییر یافته و به سوی قسطنطینیه مرکز امپراتوری بیزانسی روی آوردند. زمانی که وارد شهر شدند، به چور و چپاول پرداخته و تعداد زیادی از ساکنان آن دیار را به قتل رساندند. این حادثه موجب اختلاف و انشقاق بزرگی بین کلیسای ارتودوکس شرقی، که مرکز آن قسطنطینیه بود و کلیسای کاتولیک رومی که مرکز آن واتیکان است، گردید. هجوم کاتولیک ها باعث ضعف ارتودوکس ها و امپراتوری بیزانسی گردید، به خصوص مرکز آن قسطنطینیه را با عزلت شدید و افلاس اقتصادی خطرناکی مواجه ساخت و تعداد ساکنان آن را که به نیم میلیون می رسید، به 40هزار نفر پایین آورد، تا حدی که بیشترین بخش های این شهر مهم و تاریخی خالی از سکنه بود و تحلیلگران تاریخ به این باور هستند که همین قضیه باعث شد که خلفای عثمانی به آسانی بتوانند این شهر را فتح کنند. و حتی زمانی که این شهر توسط سلطان محمد فتح شد، او می خواست این شهر را مرکز خلافت خویش بسازد، اما بزرگترین مشکل در برابرش کمبود سکان این شهر بود.
معذرت خواهی های واتیکان:
پاپ واتیکان فرانسیس در موعظۀ هفته وار که در واتیکان ایراد می کرد، تعلیقی نیز در مورد برگشت آیاصوفیا از موزیم به مسجد در ترکیه داشت. او گفت: «بحر ها افکارم را به اماکن خیلی بعید می برد، من در مورد ایاصوفیا فکر می کنم، من واقعا حزین هستم»
این سخنان پاپ واتیکان اذهان همگان را متوجه یک سلسله مواقفی می سازد که واتیکان در مورد استانبول داشته است.
در سال 2001 پاپ يوحنا بولس دوم حزن و اندوه شدید خود را در رابطه با هجوم چهارم صلیبی ها ابراز داشت. و گفت: «خیلی درد آور است که مهاجمین بر ضد برادران ایمانی خویش روی آوردند»
و در سال 2004 در حالی که “بطريريك قسطنطينية” بارتولوميوی أول به زیارت واتيكان رفته بود، پاپ یوحنا پولس دوم یک بار دیگر از خون ریزی ها و کشتار گاه هایی که بدست پیروان کلیسای کاتولیک برضد کلیسای ارثودوکس انجام یافته بود، عذر خواهی کرد.
مورخ مشهور قرون وسطی در کتاب مشهورش (تاریخ جنگ های صلیبی) می نویسد: «جریمۀ ضد بشری بزرگتر از هجوم چهارم صلیبی در تاریخ بشری وجود ندارد. »
پاپ واتیکان، إینوسنت سوم حملۀ چهارم صلیبی ها (1202–1204) را طرح نمود. و اعلان کرد که این حمله را به هدف استرداد قدس از دست مسلمانان و از بین بردن سلطنت ایوبی ها در مصر به راه می اندازد. اما مسیر این هجوم تغییر یافته و به سوی قسطنطینیه رفتند تا در آن دیار مرتکب اعمالی شوند که تا امروز نیز کلیسای کاتولیک از آن احساس خجالت می کند.
صلیبی های کاتولیک در مسیر راه خود شهر «زادار» (اکنون در کرواتیا واقع است) را محاصره نموده و با وجود این که اهالی آن جا کاتولیک بودند، اما با چور و چپاول گسترده ای مواجه شدند. پاپ گرچه ازین اعمال لشکر صلیبی خشمگین بود اما به خاطر این که غنایم مالی جهت تقویت عساکر خویش بدست آورد، از آن چشم پوشی نمود.
بر حسب مصادر تاریخی، شهر قسطنطینیه ( ارتودوکس مسیحی) نتوانست در برابر لشکر (کاتولیک مسیحی) مقاومت نموده و مدافعان آن فرار کردند. مهاجمین آنها را دنبال کرده و برج گالاتا را اشغال کردند و کشتی های جنگی بندقیه[2] داخل شهر شدند. قوت های مدافع قسطنطینیه در برابر لشکر صلیبی های کاتولیک که هم در تعداد و هم از نگاه وسایل جنگی برتری داشتند، مقاومت نتوانستند.
عملکرد اشغال گران کاتولیک با آیا صوفیا
سه روز بعد از داخل شدن صلیبی ها به شهر سلسلۀ سرقت، چپاول، تخریب و ویرانگری آغاز یافت. پارچه های هنری یونانی، رومانی و بیزانسی را غارت کردند، خانه های مردم چور شد، کلیسا ها و دیر های شهر غارت شد و غنایم آنرا سواران صلیبی که از شهر بندقیه آمده بودند، میان خود تقسیم کردند.
سبروس فريونيس مؤرخ أمریكایي که أصل يوناني داشته و در تاریخ بیزانسی متخصص است، در کتاب خویش راجع به این حوادث می نویسد:
«لشکر لاتینی ها برای سه روز بزرگترین شهر اروپا را به گونۀ تخریب کردند که هیچ قابل توصیف نیست، درین سه روز آنقدر قتل، تجاوز، چپاول و ویرانگری کردند که حتی از تخریبکاران قوطی های عصر وحشت ( Goth قبائل جرماني شرقي ) نیز تصور آن نمی رفت.» فرینیوس در کتابش «بیزانسی و اروپا) می نویسد که لشکر اروپایی با ثروت های هنگفتی روبرو شدند که هیچ توقع آنرا نداشتند. گرچه ساکنان شهر بندوقیه ایتالیا هنر دوست بودند و توانستند شماری از قطعات هنری را از تخریب نجات دهند، اما فرانسوی ها تمام آثارهنری را تخریب کردند.
آیا صوفیا نیز در همین سلسله ویران گردید. صلیبی ها کراهیت و نفرت خویش را در برابر یونانی ها با هتک حرمت بزرگترین کلیسا در جهان مسیحیت ابراز داشتند. آنها تمام آن نمادهای نقره مسیحی را شکستند و کتاب های مقدس در آیا صوفیا را از بین بردند. آنها زن فاحشه ای را بر تخت بزرگ پتریارکی (جایگاه پاپ اعظم) نشانده و خود شان به نوشیدن شراب در ظروف مقدس کلیسا مصروف شدند.
این بود مختصری از داستان استیلای یک لشکر صلیبی های غربی بر کشور مسیحی هم کیش شان.
اما بعد از فتح اسلامی در سال 1453 میلادی، سلطان محمد الفاتح امر نمود تا ایاصوفیا را که در نتیجۀ بی توجهی و هجوم های پی درپی بالای آن به ویرانۀ مبدل شده بود، پاک کاری نموده و به مسجد تبدیل نمایند. برای اولین بار در حضور سلطان محمد در آن آذان داده و نماز را اداء کردند. عادت ترک های عثمانی این بود که چون قلعه و یا شهری را فتح می کردند، درفش های خود را در دیوار ها و برج های آن نصب نموده و به آواز بلند آذان می دادند و بزرگترین کلیسای آن را به عنوان فتح اسلامی، به مسجد مبدل می ساختند.
از آن زمان به بعد ایا صوفیا به مسجد مسلمانان مبدل شد و مردم آن دیار به عبادت الله واحد در آن پرداختند. این وضعیت در تمام مدت خلافت عثمانی استمرار یافت و درین فاصلۀ زمانی بعضی تعدیلات و تغییراتی در ساختمان آن ایجاد شد.
روایات تاریخی حاکی از آنست که محمد فاتح زمانی که زمام امور شهر استنبول را بدست گرفت، شهر استنابول و هم کلیسای ایاصوفیا به ویران و خرابۀ مبدل شده بود. به همین علت بود که چهار منارۀ خیلی قوی در اطراف آن اعمار کردند تا از یک سو به زیبایی آن بیافزایند و از سوی دیگر بنای ایاصوفیا را از فروریزی حتمی نگهدارد.
مورخین اروپایی می نویسند که سلطان محمد فاتح جوان دانشمند و با ثفافت بود و به چهار زبان سخن می گرفت. و حتی هنرمندان ایتالیایی مانند رسام مشهور جنتيل بيليني در تصویری که از وی تهیه کرده است، این حالت را مراعات نموده و او را به شکل شخصیت برازنده، متفکر، با ریش بلند و در ردای بزرگی ترسیم کرده است و بعضی مورخین او را به اسکندر کبیر و تعدادی هم به یولیوس قیصر تشبیه کرده اند.
پایان
منابع:
مسجد آيا صوفيا والحكم القضائي التركي : د. علي الصلابي
1- إسراء غوزال أردوغان، آيا صوفيا في العهد البيزنطي، مجلة استنبول للعلوم الاجتماعية، العدد (1)، صيف 2012.
2.- إسماعيل قان ديمير، آيا صوفيا المعبد العظيم، إستانبول، 2004.
3.- سيد علي إسماعيل، آيا صوفيا … الكنيسة … المسجد … المتحف، مجلة تراث الإماراتية، عدد (132)، سبتمبر 2010.
4.- عبد السَّلام عبد العزيز فهمي، السُّلطان محمَّد الفاتح فاتح القسطنطينيَّة وقاهر الرُّوم، دار القلم، دمشق، الطَّبعة الرَّابعة، 1407هـ/1987م.
- – عبد العزيز العمري، الفتوح الإِسلاميَّة عبر العصور، دار إِشبيلية، الرِّياض، الطَّبعة الأولى، 1418هـ/1997م.
- – علي محمد الصلابي، الدولة العثمانية عوامل النهوض وأسباب السقوط، دار ابن كثير، دمشق، 2003، ط1.
- -كلثوم انجي كايا، البروفيسور شيمشيرغيل، لا يوجد أي مانع من إعادة آيا صوفيا إلى مسجد، وكالة الأناضول الإخبارية، 10/6/2020، انظر: https://bit.ly/38Qyle8
8.- محمد حرب، العثمانيون في التاريخ والحضارة، المركز المصري للدراسات العثمانية وبحوث العالم التركي، 1994م.
9.- يلماز أوزنتونا، تاريخ الدولة العثمانيَّة، ترجمة: عدنان محمود سلمان، المجلَّد الأوَّل، منشورات مؤسَّسة فيصل للتَّمويل، تركيا، إِستانبول 1988م.
الحملة الصليبية الرابعة تقتحم القسطنطينية عاصمة الإمبراطورية البيزنطية عام 1204 من الميلاد (ويكي كومنز)
مساجد كبيرة حولتها أوروبا الى كنائس مختاراتتركياتركيا الآن آخر تحديث الأحد 12 يوليو 2020
أيا صوفيا.. جدلية الكنيسة والمسجد والمتحف- ياسين اكتاي
[1] تکسی است که از رعایای غیر مسلمان در برابر حفظ جان و مال شان دردولت اسلامی اخذ می گردید و مقدار آن کمتر از ذکاتی است که مسلمانان می پرداختند.
[2] اسم شهری در ایتالیا است. اصل آن بون دوقیه است. دوقیه نام قبایلی است که درین مناطق سکونت داشته و بون کلمۀ ایتالیایی است که به معنای خیر فضل است.