بخش تعلیمی از اساسی ترین و حیاتی ترین بخش های زندګی بشریت بوده و نقش انکار ناپذیر در روند پیشرفت جوامع بشری دارد. جوامعی که به این بخش توجه نموده و در شګوفائی آن اقدام نموده اند همواره در مسیر ترقی ګامزن بوده اند، و جوامعی که به آن پشت پاکرده اند، روی خوشبختی و ترقی را ندیده اند.
معارف افغانستان پس از تشکیل نظام جدید در سال ۱۳۸۰ خورشیدی از نګاه کمی سیر صعودی شګفت‌آوری داشته است. میزان شمولیت در مراکز تعلیمی و شمار مکاتب افزایش یافته است، ولی هنوز هم مشکلات و چالشهای زیادی چون ناامنی‌ها، پایین بودن کیفیت، فساد در ادارات تعلیمی و سایر مشکلات، این عرصۀ حیاتی را تهدید می‌کند.
در این تحلیل وضعیت معارف افغانستان بعد از ۲۰۰۱، وعده هایکه تا به حال تحقق نیافته و چالشهای عمده فرا روی معارف افغانستان پرداخته شده است.
وضعیت معارف بعد از ۲۰۰۱ م
پس از سقوط رژیم طالبان و تشکیل نظام جدید، وضعیت معارف دچار تحول شد و صفحۀ جدیدی در این عرصه رقم خورد. در سراسر افغانستان هزارها مکتب فعال گردید و صدها هزار متعلم در آن مشغول فراگیری آموزش شدند. چنانچه در سال ۱۳۸۰ خورشیدی، ۳۳۸۹ مکتب در افغانستان فعال بود؛ که در این مکاتب، یک ملیون متعلم توسط ۲۰ هزار معلم تدریس می ګردد و حضور دختران در این یک ملیون نفر، نزدیک به صفر بود اما اکنون این رقم نظر به معلومات وزارت معارف افغانستان به ۱۸۰۰۰ باب می‌رسد که نزدیک به ۹ ملیون متعلم در آن مشغول آموزش اند. حال وزارت معارف در مجموع ۱۹۰ هزار معلم دارد که از این میان ۳۶ در صد آن را معلمین مسلکی تشکیل می‌دهند. در حالی که در سال ۱۳۸۰خورشیدی از میان ۲۰ هزار معلم معارف، تعداد بسیار قلیلی از آنها معلم مسلکی بودند. کمبود معلم مسلکی به این دلیل بود که در آن سال درسراسر افغانستان فقط ۴ دارالمعلمین وجود داشت که مجموع فارغان آنها از ۴۰۰ تن تجاوز نمی‌کرد. ولی امروز این وزارتخانه ۴۲ باب دار المعلمین دارد که شامل تمام ولایات کشور می‌شود.
هرچند در طول این مدت معارف افغانستان رشد چشم‌گیری داشته، هزار‌ان باب مکتب ایجاد شده و صدها هزار متعلم در این مکاتب مشغول آموزش اند. در کنار این رشد، بر اساس ارقام وزارت معارف افغانستان در حال حاضر حدود ۳.۷ ملیون کودک واجد شرایط مکتب در افغانستان، از رفتن به مکتب محروم اند. علاوه بر این، سکتور معارف در افغانستان با مشکلات و چالشهای زیادی مواجه است که در رأس آن جنگ، نا امنی و فساد اداری قرار دارند. کمبود معلمین مسلکی و کارمندان متخصص، نبود ساختمان‌ها، کمبود کتاب‌ها و سایر لوازم درسی، معیاری نبودن امتحانات، مکاتب مسدود و خیالی، مشکلات نصاب درسی، ضعف اداره و غیره، برخی از مشکلات عرصۀ معارف در افغانستان به شمار می‌رود.
تعامل حکومت وحدت ملی با معارف
بهبود وضعیت معارف یکی از شعارهای برجستۀ رئیس جمهور غنی در زمان پیکارهای انتخاباتی قبلی بود و با رسیدن او به کرسی ریاست جمهوری، در اوایل کار‌ش در مراسمی به مناسبت تجلیل از روز معلم (۲۳ میزان ۱۳۹۳خورشیدی) بر عملی شدن شعارهای خود تعهد تازه بست.
رئیس جمهور غنی تعهد نمود که جهت بهبود و ارتقای سطح دانش معلمان کشور سعی و تلاش خواهد کرد، برای بلند بردن کیفیت تعلیم و تربیه سرمایه‌گذاری بیشتر روی معلمان صورت خواهد گرفت تا فارغان صنوف ششم، نهم و دوازدهم ما نیز صاحب کار آبرومندانه گردد و با عزت زنده‌گی کنند. او همچان وعده نمود که فاصلۀ مدرسه و مکتب را از بین خواهد برد و به تعلیمات دینی توجه بیشتر خواهد نمود. بربنیاد تعهدات رئیس جمهور، در زمان شش ماه برای تمام معلمان کشور در ولایات مربوطه شان یک یک نمره زمین توزیع خواهد شد و نیز خطاب به معلمان گفت: “به هر اندازۀ که با فساد مبارزه نموده و عواید دولت ازین مدرک بیشتر گردید، به همان اندازه در معاشات تان افزودی به عمل خواهد آمد”.
هرچند این تعهدات رئیس جمهور غنی در اوایل کار حکومت وحدت ملی امیدواری‌ها و خوشبینی‌های را در رابطه به بهبود وضعیت معارف به بار آورد، اما با گذشت بیش از یک سال از عمر حکومت وحدت ملی، رئیس جمهور غنی خود به خاطر عدم عمل بر تعهداتش از معلمان پوزش خواست و یک بار دیگر در مراسم آغاز سال تعلیمی ۱۳۹۵خورشیدی تعهد کرد که معارف را در رأس برنامه‌های حکومت قرار می‌دهد.
رئیس جمهور غنی در مراسم آغاز سال تعلیمی ۱۳۹۷خورشیدی نیز بر تعهدات گذشته خود مواردی تازه‌ی نیز افزود و گفت که تا دو سال آینده برای ۶۰۰۰ مکتب تعمیرهای جدید اعمار خواهد شد، مکاتب مرکز و ولایات کشور را با انترنت وصل خواهد ساخت و نیز تأکید نمود که تا ۲۷ ماه اسد سال ۱۳۹۷ خورشیدی تعهد خود را در رابطه به بلند بردن معاشات معلمان عملی خواهد کرد. اما در مراسم آغاز سال ۱۳۹۸ خورشیدی گفت: “فراهم کردن بودجه و امکانات برای شش هزار مکتب آسان نیست، ولی گام‌های اساسی برداشته شده و اکنون مرحلۀ تحقق کامل آن فرا رسیده است”.
رئیس جمهور غنی چالشهای غیرمترقبه در بخش هماهنگی را دلیل عملی نشدن وعده‌هایش در عرصۀ معارف عنوان کرد و گفت: «کار اعمار ۱۲۰۰ مکتب جریان دارد و بودجه برای ساخت ۲۷۰۰ مکتب در سال جاری نیز تهیه و اختصاص داده خواهد شد».
با این حال از تعهدات اخیر رئیس جمهور غنی ۶ ماه می‌گذرد، اما معارف در همان وضعیتی به سر می‌برد و نشانه‌ی از عملی شدن تعهدات اشرف غنی به چشم نمی‌خورد، گزارش اخیر مشترک یونیسف و وزارت معارف افغانستان دلیل خوبی بر وضعیت ناگوار معارف در کشور می‌باشد.
چالشهای عمده فرا روی معارف افغانستان
با وجود وعده‌های مکرر مقام‌های حکومتی در خصوص بهبود عرصۀ معارف، هنوز هم مشکلات و چالشهای زیادی این عرصۀ حیاتی را تهدید می‌کند، از میان ۱۴ هزار مکتب، ۷ هزار مکتب در سراسر افغانستان تا هنوز ساختمان مشخص ندارند، متعلمین در زیر خیمه‌ها و حتی فضای آزاد درس می‌خوانند. وزارت معارف سالانه حدود یک هزار مکتب جدید می‌سازد که در مقایسه با ۷ هزار مکتب بدون تعمیر خیلی کم است، چون همه ساله با توجه به جذب شاگردان جدید، نیاز به مکتب‌های جدید شدیدتر می‌شود. یکی دیگر از چالشهای معارف افغانستان نبود امنیت است؛ جنگ جاری و نا‌امنی در کشور مانند هر عرصۀ دیگر، چالش بزرگی در برابر معارف نیز شمرده می‌شود. بر اساس گزارش اخیر یوناما، سال ۱۳۹۷ خورشیدی خونین‌ترین سال برای مردم افغانستان بود که در آن بیش از ۱۰ هزار فرد ملکی کشته و زخمی شدند. بر اساس معلومات وزارت معارف افغانستان، در حال حاضر حدود چهارصد باب مکتب در تمام افغانستان به دلیل ناامنی‌ها مسدود اند. موجودیت فساد اداری چالش دیگری در برابر معارف افغانستان است. در آستانه آغاز سال تعلیمی ۱۳۹۸ خورشیدی، کمیته مشترک مستقل ارزیابی و نظارت مبارزه با فساد اداری اعلام کرد که در بخش معارف هنوز هم نواقص زیادی وجود دارد و اگر برای اصلاح آن اقدام نشود تأثیرات ناگواری بر نظام معارف در کشور خواهد داشت. این کمیته در عقرب سال ۱۳۹۶ خورشیدی با نشر گزارشی هشدار داده بود که موجودیت فساد گسترده در وزارت معارف نگران‌کننده است. کمیته در گزارش خویش نگاشته بود که فساد در پروسۀ استخدام معلمین، فروش کتاب‌های درسی در بازار، مشکلات توزیع معاشات معلمین در ولایات کشور و سایر موارد روی وضعیت معارف در کشور تاثیرات ناگواری داشته است. نبود ساختمان‌های مکاتب نیز با فساد اداری گره خورده است. به دلیل موجودیت فساد گسترده در وزارت معارف، در بسیاری موارد مکاتب خیالی ساخته شده و پول آن حیف و میل شده است. پس از امنیت و فساد اداری، کیفیت و سطح پایین تعلیمی در معارف افغانستان، یکی از چالشهای مهم به شمار می‌رود. بر اساس آمار وزارت معاف افغانستان تنها ۲۷ درصد از ۱۹۰ هزار تن معلم، کم‌ترین شرایط یک معلم مسلکی یعنی فراغت از صنف چهارده را دارا می‌باشند و این وضعیت در کنار عوامل دیگر، مستقیما بر کیفیت و سطح تعلیم در کشور تاثیر داشته است. در کنار این، بربنیاد معلومات وزارت معارف، در حال حاضر ۹۰ ملیون جلد کتاب و بیش از ۷۰ هزار معلم نیز کمبود است. مشکل دیگری که در برابر معارف افغانستان وجود دارد، پایین بودن توانمندی اجراییوی سکتور معارف در مرکز و ولایات می‌باشد. سکتور معارف به دلیل کمبود ظرفیت‌های کادری و کاری متخصص و گماشتن افراد غیرمسلکی به دلیل فساد اداری موجود، با مشکل ضعف مدیریت و نظارت ضعیف در مرکز و بیشتر مناطق کشور مواجه است. بنابراین، سکتور معارف در قدم نخست نیازمند اصلاحات در سیستم نظام مدیریتی و در قدم دوم نیازمند ایجاد یک استراتیژی ملی، منظم و همه‌جانبه بربنیاد سروی و تحقیق است تا جواب‌گوی حل مشکلات موجود در نهادهای تعلیمی بوده سطح معارف افغانستان را بالاببرد باشد.