گزارش جدید که هفتۀ گذشته از سوی کمیشنری عالی سازمان ملل متحد در امور پناهنده گان((UNHCR، به نشر سپرده شد، نشان می دهد که شرایط زندگی آنعده از مهاجرین افغان که در جریان سالهای ۲۰۱۴ الی ۲۰۱۷م به افغانستان برگشته اند، نسبت به مهاجرین که هنوز در پاکستان به سر می برند از نظر وضعیت مالی و اقتصادی به مراتب در وضعیت دشوارتر قرار دارند.
این گزارش تحت عنوان «چگونگی شرایط زندگی و تصامیم اسکان مجدد عودت کننده گان اخیر» می باشد، اولین کار مشترک مشترک کمیشنری عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان با بانک جهانی در این عرصه می باشد. راجع به اهمیت این گزارش، بانو کارولین وان بورن نماینده کمیشنری عالی سازمان ملل متحد در امور پناهنده گان ( (UNHCR در افغانستان، می گوید: «یافته ها و آمار تهیه شده در این گزارش برای کمشنری عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان و سایر شرکای کاری ما بشمول دولت افغانستان کمک بنیادی خواهد کرد تا تلاش ها در زمینهء حمایت مهاجرین و بیجا شدگان داخلی بهبود یابد.»
در حالیکه با فاصلۀ زمانی اندک، کمیساری عالی سازمان ملل در امور پناهندگان، در نتیجه ی گزارشی یافته اند، پناهنده گان افغان که در سال ۲۰۱۸م تحت برنامه عودت داوطلبانۀ تسهیل شده توسط کمیساری عالی پناهندگان سازمان ملل عودت نمودند که اکثریت شان از پاکستان و شمار اندک ایشان از ایران و سایر کشور ها بودند. این رقم ۷۳٪کمتر از سال ۲۰۱۷ م که۴۸۸۰۰ پناهنده عودت نموده بودند، به وضعیت امنیتی و اقتصادی نا مناسبتری در افغانستان قرار دارند.
در این تحلیل پیشینۀ مهاجرت ها در افغانستان، موقف دولت افغانستان نسبت به مهاجرین و اینکه وضعیت کنونی مهاجرین افغان چگونه است، مورد بحث ما خواهند بود.
پیشینۀ مهاجرت ها در افغانستان
نظر به اینکه بحث مهاجرت و پناهندگی به حیث یک مشکل عمده در منطقه و جهان به شمار می رود، سازمان ملل متحد در گزارشی شمار ایشان را درسال ۲۰۱۸م ۷۰ ملیون ۸۰۰ هزار خوانده، گفته بود که به طور روزانه حدود ۳۷ هزار نفر آواره در سطح جهان افزایش می یابد.
افغانستان نیز از جمله کشور های است که در راس جدول کشورهای که بیشترین مهاجرین را دارند می باشد و شمار مهاجرین افغان بعد از سوریه در ردیف دوم در سطح جهان قرار دارد. باید گفت بحث مهاجرت ها در افغانستان سابقۀ طولانی داشته و شرح آن نیاز به بحث مفصل می باشد، اینجا حوادث تاریخی با واقیعت های عینی جامعۀ افغانی چنان می نماید که آغاز مهاجرت های اجباری افغان ها از کشور شان به آغاز حکومت کمونیستی در این کشور بر گردد. از آنجا که رهبری دولت افغانستان تحت حکمرانی نور محمد تره کی و حفیظ الله امین که سمبول و مجری برنامه های کمونیستی در افغانستان بودند، قرار گرفت. و به نسبت ظلم و خشونت که علیه مردم انجام داده بودند، ۴۰۰ هزار افغان به پاکستان مهاجر شدند، و با تهاجم اتحاد شوروی سابق به افغانستان تعداد مهاجرین افزایش یافت و تا پایان سال ۱۹۸۰م بیش از چهار ملیون مردم این کشور به پاکستان مهاجر شده اند. شمار مهاجرین این کشور تا سال ۱۹۸۴م در کشور های پاکستان و ایران به بیش از پنج ملیون می رسید. اما پس از سقوط حکومت کمونیستی(۱۹۹۲)م روند عودت مهاجرین افغان به کشور آغاز شد.
همچنان عده ای کثیری از هموطنان هنگام جنگ های داخلی به کشورهای همسایه مهاجرت نموده اند. اما پس از سال ۲۰۰۱م برگشت مهاجرین به افغانستان به طور گروهی آن از سر گرفته شد و ملیون ها تن به کشور عودت نموده و صدها هزار تن دیگر در اثر جنگ، خشکسالی و آفات طبیعی دیگر در داخل کشور از مسکن اصلی شان بیجا شده اند که به گفته معاون سخنگوی وزارت مهاجرین و عودت کننده گان، تنها شمار بیجا شده گان و عودت کننده گان افغان از سال ۲۰۱۲م الی ۲۰۱۸م به هفت ملیون نفر می رسد، مجموع کل عودت کننده گان از سوی وزارت مهاجرین از سال ۲۰۰۲م تا کنون در حدود نه ملیون نفر گزارش شده است و علاوه برین حدود بیش از ۲،۶ ملیون افغان به طور قانونی در خارج از کشور زندگی می کنند. البته این رفت و برگشت تا حالا ادامه داشته و افغانستان را به حیث یکی از کشور های دارای فیصدی بالای مهاجرین در جهان معرفی کرده است.
رویکرد دولت راجع به مهاجرین و عودت کننده‌گان
مسئله ی عودت مهاجرین در افغانستان سابقۀ طولانی به درازای ۳۳ سال از ۱۳۶۵ هجری خورشیدی بدینسو داشته، از اداره ی عودت مهاجرین رژیم کمونیستی الی وزارت مهاجرین و عودت کنندگان در حکومت وحدت ملی در این کشور فعالیت داشته است. اما به علت بزرگی این چلنج و مشکلات داخل افغانستان هیچ یک به شمول حکومت وحدت ملی نتوانستند راه حل مناسب جهت درمان مشکل بیجا شده گان و مهاجرت از کشور را بگیرند.
نخستین مسؤولیت دولت افغانستان در مقابل مهاجرین افغان در کشور های همسایه طوری می باشد که مهاجرین نا راجستر شده راجستر شوند و به تمام حقوق و امتیازات انسانی که جامعۀ جهانی برای مهاجرین طرح دیده است، دست یابند. از سوی دیگر هرگاه اگر مدت کارت مهاجرین که صاحب کارت می باشند، تمام شده باشد دوباره تمدید شوند، تا از اذیت و آزار پولیس در امان بمانند. هرچند کشور های همسایه با این راهکار توافق کرده اند، اما عملا مشکلات زیادی تا هنوز وجود دارد، طوریکه در اوایل سال ۲۰۱۹م شاهد کشته و زخمی شدن حدود ۲۰ تن بر اثر شلیک پولیس ایران بالای مهاجرین افغان بودیم و همچنین بار ها مهاجرین افغان از سوی پاکستان اذیت شده اند.
از سوی دیگر مسؤولیت دولت افغانستان است برای آنعده از مهاجرین که عودت نموده اند و یا بیجا شده گان داخلی می باشند، تهیه آب و مسکن نموده حقوق شهروندی ایشان را مهیا نمایند. اما نظر به گزارش اخیر کمیشنر عالی سازمان ملل در امور پناهنده گان؛ عودت کننده گان که از کشور های بیرون داوطلبانه به کشور بر گشته اند و بیجا شده گان داخلی که از اماکن اصلی شان بیجا شده اند در وضعیت بد امنیتی و اقتصادی قرار دارند، که افزایش این مشکل می تواند یک سدی باشد برای عودت مهاجرین بیرون از کشور و خطری باشد برای عودت کنندگان و بیجا شده گان در داخل از کشور.
وضعیت و کثرت کنونی عودت کننده‌گان
از آنجا که جنگ و نا امنی، فقر و بیکاری و فرصت های نا مساعد معیشتی، مردم افغانستان را به مهاجرت و بیجا شدن از خانه و کاشانه ی اصلی شان وا داشته است. همچنین عودت مهاجرین از خارج و بیجا شده گان داخلی یکی از چالش های عمده فراراه دولت افغانستان است.
بر بنیاد گزارش بخش احصائیه وزارت مهاجرین و عودت کننده گان افغانستان، مجموع عودت کننده گان دارای مدرک از آغاز سال۲۰۱۹م تا ۲۰ ماه جون سال ۲۰۱۹م از ایران و پاکستان به ۳۶۶۹ نفر به صورت اجباری و ۱۱۲هزار ۲۳۴نفر به صورت داوطلب عودت نموده اند. از سوی دیگر مجموع کل بیجا شده گان داخلی بر اثر جنگ و نا امنی و غیره عوامل تهدید کنندۀ دیگر تنها در سال ۲۰۱۹م به ۳۴۶ هزار ۹۴ تن می رسد و ۵۷ هزار و ۱۴۸ نفر در همین سال به محلات اصلی شان برگشت نمودند.
در نشست کمیته ی اجرائی عودت کنندگان و بیجا شده گان که به ریاست رئیس اجرائیه حکومت افغانستان به تاریخ ۲۵ سرطان دایر شده بود، سید حسین عالمی بلخی وزیر مهاجرین و عودت کننده گان در ارائه ی پلان عمل کمک های زمستانی اش به اعضای کمیته گفت: ۹۵هزار و سه صد و پنجاه فامیل نیازمند کمک می باشند که بودجه آن مبلغ ۲۹.۳ ملیون دالر بر آورد شده است. در این گزارش آمده است که نهاد های بین المللی ۱۷هزار فامیل را تحت پوشش قرار میدهند، اما برای بیشتر از ۷۸ هزار فامیل دیگر که به مقدار ۳۷۵ ملیون افغانی ضرورت است پولی وجود ندارد.
در حالی که چندی پیش رادیو آزادی به نقل از رضا باهیر معاون سخنگوی وزارت مهاجرین و عودت کنندگان، گزارش داده بود که حدود ۲۷۱ هزار نفر از میان بیجا شده گان و عودت کنندگان در فضای باز و یا زیر خیمه ها زندگی می کنند.
البته در این دو گزارش که از طرف دولت افغانستان نشر شده است، فقط از فضای باز و ضرورت های زمستانی عودت کنندگان و بیجا شده گان تذکر رفته است. اینکه وضعیت صحی، تعلیمی، امنیتی، در آمد پایین اقتصادی، مواد غذائی و آب آشامیدنی چه مقدار از بیجا شده گان و عودت کننده گان خراب است و آنها خواهان چه چیز های می باشند، دراین عرصه تا کنون گزارش مؤثق و چند بعدی از طرف دولت ارائه نشده است.
نتیجه
ممکن ادارات مسؤول در دولت افغانستان، پالیسی خویش را در قبال عودت کنندگان و بیجا شده گان تهیه دیده باشند و اینکه پالیسی ایشان عملی می شود یا خیر، گزارش های متذکره از وضعیت خراب عودت کننده گان در کشور، حکایت از ناکامی حکومت در رسیده گی به نیاز های این طبقه دارد بناء راهکار های زیر را جهت حل عاجل مشکلات عودت کنندگان و بیجا شده گان داخلی پیشنهاد می کنیم.
- از آنجا که جنگ و نا امنی یک عامل عمده ی مهاجرت و بی خانمانی مردم می باشد، بناء برای رفع این معضله نیاز به صلح و ثبات در کشور است، تا زمانیکه جنگ در این کشور شدت یافته فراگیرتر می شود، گمان نمی رود که توجهی لازم به وضعیت عودت کننده گان و بیجا شده گان صورت گیرد.
- دولت افغانستان ملیون ها دالر را در ساخت بناهای تاریخی و مسایل رو بنایی چون تجلیل صدمین سالگرد استقلال و غیره اختصاص داده است، مگر زندگی عودت کننده گان و بیجا شده گان داخلی مهمتر از آن نیست که بودجه ی ملی در چنین قضایای حبس و ضایع شود!
- نیاز است جامعه جهانی و دولت افغانستان، پالیسی خویش را نسبت به عودت کننده گان و بیجا شده گان در این کشور بازنگری کنند؛ زیرا تا هنوز به نیاز های بنیادی عودت کننده گان توجه صورت نگرفته، آنانیکه مشکل سرپناه، مشکل کار و مهمتر از همه مشکل نبود امنیت زندگی شان را دشوار ساخته است. پایان