سال تعلیمی ۱۳۹۸ هـ ش با به صدا در آمدن زنگ مکتب توسط رئیس جمهور اشرف غنی و با شعار «معارف برتر-آیندۀ بهتر» در حالی آغاز گردید که وعده‌های حکومت در سال‌های گذشته برای بهبود این عرصه عملی نشده و سکتور معارف افغانستان هنوز هم با مشکلات و چالش‌های جدی روبه‌رو است.
رئیس جمهور در مراسم نواختن زنگ مکتب در آغاز سال تعلیمی ۱۳۹۷ وعده سپرده بود که تا دو سال آینده برای ۶۰۰۰ مکتب تعمیرهای جدید اعمار خواهد شد و ۲۰۰ میلیون دالر بودجه برای ساخت تعمیرهای این مکاتب نیز تخصیص داده شده است. اما در مراسم آغاز سال ۱۳۹۸ هـ ش گفت: «فراهم کردن بودجه و امکانات برای شش هزار مکتب آسان نیست، ولی گام‌های اساسی برداشته شده و اکنون مرحلۀ تحقق کامل آن فرا رسیده است».
رئیس جمهور غنی چالش‌های غیرمترقبه در بخش هماهنگی را دلیل عملی نشدن وعده‌هایش در عرصۀ معارف عنوان کرد و گفت: «کار اعمار ۱۲۰۰ مکتب جریان دارد و بودجه برای ساخت ۲۷۰۰ مکتب در سال جاری نیز تهیه و اختصاص داده خواهد شد».
وضعیت کنونی معارف در افغانستان، تعهدات دولت در این عرصه و مشکلات و چالش‌های موجود در سکتور معارف، موضوعاتی اند که در این تحلیل مورد بحث قرار گرفته است.
وضعیت کنونی معارف در کشور
نگاهی به وضعیت معارف در ۱۷ سال گذشته نشان می‌دهد که پیشرفت در عرصۀ معارف در این مدت بیشتر روی کمیت می‌چرخید و به دلیل عدم توجه به کیفیت آن، در حال حاضر بزرگترین مشکل در این عرصه پایین بودن کیفیت آن به شمار می‌رود و مشکلات گوناگون کیفیت معارف را متأثر ساخته است.
از سوی دیگر، نظر به گزارش اخیر سیگار که در ۳۰ ماه جنوری ۲۰۱۹ نشر شد، دولت افغانستان در حال حاضر تنها بر ۵۵ درصد خاک کشور حاکمیت دارد و مناطق باقی‌مانده تحت کنترول مخالفین مسلح دولت می‌باشد. گروه طالبان هر‌چند مکاتب دخترانه را در بیشتر این ساحات مسدود ساخته اند، اما در کل به فعالیت ادارات تعلیمی در مناطق تحت کنترول شان اجازه داده است و جریان تعلیم و تربیه در آن مناطق را نظارت می‌نمایند. به همین دلیل، سیطرۀ همزمان حکومت و طالبان بر مکاتب و ادارات تعلیمی در مناطق تحت کنترول طالبان نیز مشکلات زیادی را به بار آورده است و گاه‌گاهی تصامیم متضاد حکومت و طالبان جریان تعلیم و تعلم در این مناطق را مختل ساخته است.
در کنار این، بر اساس ارقام وزارت معارف افغانستان در حال حاضر حدود ۳.۷ میلیون کودک واجد شرایط مکتب در افغانستان، از رفتن به مکتب محروم اند. علاوه بر این، سکتور معارف در افغانستان با مشکلات و چالش‌های زیادی مواجه است که در رأس آن جنگ، نا امنی و فساد اداری قرار دارند. کمبود معلمین مسلکی و کارمندان متخصص، نبود ساختمان‌ها، کمبود کتاب‌ها و سایر لوازم درسی، معیاری نبودن امتحانات، مکاتب مسدود و خیالی، مشکلات نصاب درسی، ضعف اداره و غیره، برخی از مشکلات عرصۀ معارف در افغانستان به شمار می‌رود.
تعهدات حکومت در عرصۀ معارف
با ایجاد حکومت وحدت ملی رئیس جمهور غنی در نخستین روزهای کار خود ابراز داشت که وضعیت فعلی معارف کشور برایش قابل قبول نیست. او تعهد کرد که در بارۀ بلند بردن کیفیت معارف، غیرسیاسی نمودن این عرصه، بهبود وضعیت معلمین و نیز مشارکت زنان در زمینه‌های استراتیژیک معارف کار خواهد کرد. اما با گذشت حدود یک‌ونیم سال، در نخستین روز سال تعلیمی ۱۳۹۵ هـ ش از همه معلمین برای عمل نکردن بر تعهدات خود معذرت‌خواهی کرد و بر عملی نمودن تعهدات خود تاکید دوباره نمود.
پس از گذشت یک سال و آغاز سال ۱۳۹۶هـ ش معارف افغانستان در کنار مشکلات سابق چون مشکلات ناشی از بی‌امنیتی، فساد اداری، کمبود لوازم و امکانات، نبود معلمین مسلکی و غیره با مشکلات جدیدی نیز مواجه شده بود و به خصوص در مناطق تحت کنترول مخالفین مسلح دولت این مشکلات بیشتر رونما گردید و تعداد مکاتب مسدود در مناطق ناامن نیز روبه افزایش بود. کمیسیون حقوق بشر افغانستان در آغاز سال ۱۳۹۶ اعلام کرد که در ولایت ارزگان از جمله ۳۱۸ مکتب در شهر و ولسوالی‌های این ولایت، تنها ۷ مکتب آن فعال است و باقی ۳۱۱ مکتب به اثر بی‌امنیتی مسدود می‌باشد. غزنی، کندز، زابل، پکتیا، هلمند، نیمروز، فراه، بادغیس و ننگرهار نیز ولایاتی بودند که به گفتۀ مسؤولان وزارت معارف، دروازه‌های بیشتر از یک هزار مکتب در آنها به روی شاگردان مسدود بوده است.
مکاتب فعال نیز با مشکلات جدی چون نبود استادان مسلکی، لوازم درسی، ساختمان مکاتب و موجودیت فساد و غیره روبه‌رو بوده است. در بسیاری موارد گزارش داده شده که عالمان دینی مضامین علوم ساینسی را تدریس می‌کنند و شاگردان از لوازم درسی مانند کتاب، کتابخانه، لابراتوار و غیره محروم اند.
سرور دانش معاون دوم رئیس جمهور در مراسم آغاز سال تعلیمی ۱۳۹۶ هـ ش گفت که با وجود سرازیر شدن میلیارد‌ها دالر به افغانستان، هنوز هم حدود ۵۰ درصد از مکاتب ساختمان‌های معیاری ندارند که به گفتۀ او، در این زمان و شرایط برای افغانستان جای شرم است.
پس از گذشت دو سال از عمر حکومت وحدت ملی، رئیس جمهور غنی در مراسم نواختن زنگ مکتب، سال ۱۳۹۷ هـ ش را سال حمایت از معارف کشور اعلام کرد و به تمام وزارتخانه‌ها هدایت داد که با معارف همکاری همه‌جانبه نمایند و معارف را در رأس برنامه‌های خویش قرار دهند. وی همچنان تأکید نمود که مکاتب مرکز و ولایات کشور را با انترنت وصل خواهد ساخت و تعهدات که پیش از این در خصوص معاشات معلمین سپرده بود، تا ۲۷ ماه اسد سال ۱۳۹۷ بر عملی شدن آن نیز تأکید دوباره نمود.
وعده‌های رئیس جمهور در سال ۱۳۹۷ نیز به گونۀ کامل عملی نشد و در آغاز سال تعلیمی ۱۳۹۸ یک بار دیگر به عملی شدن این وعده‌ها تعهد سپرد. به گونۀ مثال، رئیس جمهور غنی در سال ۱۳۹۴ گفته بود که مشکل مسکن برای معلمان را در ظرف شش ماه حل خواهد کرد و اکنون سه سال بعد نیز تاکید کرد که تا سه ماه آینده برای حل مشکل مسکن معلمان تصمیم نهایی خواهد گرفت و بررسی معاشات معلمین را نیز در برنامه کار خود دارد.
در کنار این، آموزش ۱۰۰ هزار معلم تا مقطع لسانس و ۵۷ هزار معلم تا سویۀ فراغت صنف چهاردهم در پنج سال آینده، استخدام ۱۱ هزار معلم جدید، بهبود کیفیت دروس در مکاتب، توزیع و فراهم سازی کتاب‌های درسی برای تمام شاگردان و تجهیز نزدیک به ۱۳۰۰ مکتب و وصل کردن آنها به فایبر نوری و امکانات اینترنت، پایان دادن به خشونت در مکاتب، نیز از جمله وعده‌هایی بود که در مراسم آغاز سال ۱۳۹۸ هـ ش رئیس جمهور به عملی شدن آنها وعده سپرد.
ولی میرویس بلخی وزیر معارف افغانستان در کنار برخی مشکلات در عرصۀ معارف از دست‌آوردهایی در سال گذشته نیز سخن گفت. او از غیرسیاسی ساختن معارف افغانستان، آغاز بایومتریک ۲۷۰ هزار کارمند معارف افغانستان، آغاز پروسۀ جذب ۳.۷ ملیون کودک بازمانده از تعلیم، و سوادآموزی ده‌ها هزار تن، به عنوان دست‌آوردهای وزارت معارف در سال گذشته یاد کرد و تاکید ورزید که در سال جدید تعلیمی حدود یک میلیون دانش آموز تازه نیز جذب مکاتب کشور خواهند شد.
مشکلات موجود در عرصۀ معارف
با وجود وعده‌های مکرر مقام‌های حکومتی در خصوص بهبود عرصۀ معارف، هنوز هم مشکلات و چالش‌های زیادی این عرصۀ حیاتی را تهدید می‌کند که می‌توان به برخی آنها در چند نکتۀ ذیل اشاره کرد:
ناامنی‌ها: جنگ جاری و نا‌امنی در کشور مانند هر عرصۀ دیگر، چالش بزرگی در برابر معارف نیز شمرده می‌شود. بر اساس گزارش اخیر یوناما، سال ۲۰۱۸م خونین‌ترین سال برای مردم افغانستان بود که در آن بیش از ۱۰ هزار فرد ملکی کشته و زخمی شدند. بر اساس معلومات وزارت معارف افغانستان، در حال حاضر حدود ۴۰۰ مکتب در تمام افغانستان به دلیل ناامنی‌ها مسدود اند.
فساد اداری: موجودیت فساد اداری چالش دیگری در برابر معارف افغانستان است. در آستانه آغاز سال تعلیمی ۱۳۹۸ هـ ش، کمیته مشترک مستقل ارزیابی و نظارت مبارزه با فساد اداری اعلام کرد که در بخش معارف هنوز هم نواقص زیادی وجود دارد و اگر برای اصلاح آن اقدام نشود تأثیرات ناگواری بر نظام معارف در کشور خواهد داشت. این کمیته در عقرب سال ۱۳۹۶ با نشر گزارشی هشدار داده بود که موجودیت فساد گسترده در وزارت معارف نگران‌کننده است. کمیته در گزارش خویش نگاشته بود که فساد در پروسۀ استخدام معلمین، فروش کتاب‌های درسی در بازار، مشکلات توزیع معاشات معلمین در ولایات کشور و سایر موارد روی وضعیت معارف در کشور تاثیرات ناگواری داشته است. نبود ساختمان‌های مکاتب نیز با فساد اداری گره خورده است. به دلیل موجودیت فساد گسترده در وزارت معارف، در بسیاری موارد مکاتب خیالی ساخته شده و پول آن حیف و میل شده است.
کیفیت پایین: پس از امنیت و فساد اداری، کیفیت و سطح پایین تعلیمی در معارف افغانستان، یکی از چالش‌های مهم به شمار می‌رود. بر اساس آمار وزارت معارف افغانستان تنها ۲۷ درصد از ۱۷۰۰۰۰ تن معلم، کمترین شرایط یک معلم مسلکی یعنی فراغت از صنف چهارده را دارا می‌باشند و این وضعیت در کنار عوامل دیگر، مستقیما بر کیفیت و سطح تعلیم وتعلم در کشور تاثیر داشته است. در کنار این، بربنیاد معلومات وزارت معارف، در حال حاضر ۹۰ ملیون جلد کتاب و بیش از ۷۰ هزار معلم نیز کمبود است.
ضعف در مدیریت: مشکل دیگری که در برابر معارف افغانستان وجود دارد، پایین بودن توانمندی اجرائیوی سکتور معارف در مرکز و ولایات می‌باشد. سکتور معارف به دلیل کمبود ظرفیت‌های کادری و کاری متخصص و گماشتن افراد غیرمسلکی به دلیل فساد اداری موجود، با مشکل ضعف مدیریت و نظارت ضعیف در مرکز و بیشتر مناطق کشور مواجه است. بنابراین، سکتور معارف در قدم نخست نیازمند اصلاحات در سیستم نظام مدیریتی و در قدم دوم نیازمند ایجاد یک استراتیژی ملی، منظم و همه‌جانبه بربنیاد تحقیقات معیاری است که جواب‌گوی حل مشکلات موجود در نهادهای تعلیمی افغانستان باشد.
پایان