توسط: مرکز مطالعات استراتژيک و منطقوی

یادآوری: نسخۀ PDF این تحلیل را از اینجا دانلود نمایید.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

آنچه درین شماره می‌خوانید:

• وضع تحریم‎ها بالای بندر چابهار و تاثیرات آن بر افغانستان
• اهمیت بندر چابهار برای کشور‎های منطقه
• روند سرمایه‌گذاری و همکاری‌ها
• تأثیرات تحریم‌ها بر اقتصاد افغانستان
• نتیجه‌گیری
• پیشنهادات
• منابع

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مقدمه

بندر چابهار، واقع در جنوب ولایت سیستان و بلوچستان ایران و در فاصله ۱۷۹ کیلومتری بندر گوادر پاکستان، یک موقعیت استراتژیک و حیاتی برای تجارت و ترانزیت کالا در منطقه می‎باشد. این بندر به عنوان نزدیک‌ترین بندر تجاری به کشور‎های آسیای میانه شناخته می‌شود و از چند دهه پیش به عنوان مرکز ثقل دهلیز تجاری ترانزیتی شمال-جنوب مطرح بوده است. این دهلیز که هدف آن تسهیل مبادلات تجاری میان کشور‎های آسیای میانه، حوزه قفقاز (خصوصاً آذربایجان)، ایران، کشور‎های جنوب و جنوب‌شرقی آسیا و همچنین هند و روسیه است، در طول سال‌ها به یک مسیر تجاری حیاتی تبدیل شده است.

با آغاز جنگ اوکراین و اعمال تحریم‌های گسترده بر روسیه، این پروژه تجاری و ترانزیتی دوباره به سرخط خبرها بازگشته و توجه کشور‎هایی همچون ایران، روسیه و هند را به خود جلب کرده است. بندر چابهار به عنوان یکی از بنادر مهم در این دهلیز، نقش مهمی در گسترش روابط اقتصادی میان کشور‎های منطقه ایفا می‌کند. [1] اینجا اهمیت بندر چابهار برای کشور‎های منطقه، روند سرمایه گذاری و همکاری‎ها در این بندر و تأثیرات تحریم‎ها بر افغانستان و منطقه از عمده ترین موضوعاتی می‎باشند که در این نوشته  پیرامون آن بحث شده است.

اهمیت بندر چابهار برای کشور‎های منطقه

بندر چابهار نه تنها در چارچوب دهلیز تجاری شمال-جنوب اهمیت دارد، بلکه برای کشور‎های منطقه، به ویژه هند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. هند به عنوان یک قطب اقتصادی و صنعتی منطقه همیشه علاقمند دسترسی به بازارهای آسیای میانه و افغانستان بوده است و بندر چابهار به آن اجازه می‌دهد تا به این بازارها دست یابد، در حالی که عبور از پاکستان که همواره به دلایل سیاسی محدودیت‌هایی ایجاد می‌کند، اجتناب کند. همچنین، ایران به دنبال تثبیت جایگاه خود به عنوان مرکز ارتباط تجاری و ترانزیتی منطقه است و با گسترش ارتباطات تجاری با هند که پیش از سال ۲۰۱۸ سومین خریدار بزرگ نفت ایران بود، به دنبال تقویت این روابط می‌باشد.

بی تردید این بندر به عنوان یک نقطه استراتیژیک در اتصال حوزه قفقاز و آسیای مرکزی به آب های آزاد نقش حیاتی دارد. این بندر نه تنها کوتاه ترین و کم هزینه ترین مسیر دسترسی کشور های محصور در خشکه مانند افغانستان، قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان به بازارهای بین‌المللی را فراهم می‌کند، بلکه به عنوان یک کریدور تجاری کلیدی، وابستگی این کشور‎ها به مسیرهای سنتی از طریق پاکستان را کاهش می‌دهد. از سوی دیگر، چابهار می‌تواند به عنوان پلی برای افزایش همکاری‌های اقتصادی و تجاری بین کشور‎های حوزه قفقاز، آسیای مرکزی و شبه‌قاره هند عمل کند. به ویژه برای افغانستان نیز بندر چابهار فرصتی منحصر به فرد است که به این کشور امکان می‌دهد از وابستگی به پاکستان کاسته و مسیر‎های تجاری و ترانزیتی جدیدی را برای واردات و صادرات کالاها ایجاد کند. به‌ویژه اینکه این بندر نسبت به بندر کراچی پاکستان که عمدتاً از سوی افغانستان برای تجارت استفاده می‌شود، نزدیک‌تر است و هزینه‌های تجاری را کاهش می‌دهد. [2] چابهار، در مقایسه با بندر عباس ۹۰ کیلو متر و در مقایسه به بندر کراچی ۷۰۰ کیلو متر به مرکز افغانستان نزدیک تر بوده و هزینه هر کانتینر اموال از این مسیر، بین ۵۰۰ یا ۱۰۰۰ دالر کاهش خواهد یافت. از این منظر، چابهار، ارزان ترین و نزدیک ترین مسیر ترانزیتی برای دسترسی افغانستان به آبهای بین المللی و وصل شدن به مسیرهای ترانزیت جهانی است. [3]

روند سرمایه‌گذاری و همکاری‌ها

در سال ۲۰۰۳، هند و ایران مذاکرات مقدماتی برای سرمایه‌گذاری مشترک در بندر چابهار را آغاز کردند، اما وضع تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران مانع پیشرفت این پروژه شد. پس از امضای توافق هسته‌ای میان ایران و امریکا و لغو برخی تحریم‌ها، این سه کشور (ایران، هند و افغانستان) در سال ۲۰۱۶ یک تفاهم‌نامه در تهران امضا کرده و کار بر روی توسعه زیرساخت‌های بندر چابهار را آغاز کردند. طبق این تفاهم‌نامه، هند متعهد به سرمایه‌گذاری ۵۰۰ میلیون دالر برای تجهیز و توسعه بندر چابهار شد. فعالیت‌های این بندر تحت مدیریت هند از سال ۲۰۱۸ آغاز شد و تا کنون ۲.۵ میلیون تن گندم و ۲ هزار تن حبوبات به افغانستان از این طریق ارسال شده است. [4]

با این حال، پس از روی کار آمدن دونالد ترامپ و بازگشت تحریم‌ها علیه ایران در سال ۲۰۱۸، پروژه توسعه بندر چابهار با کندی مواجه شد. با اینکه این بندر به‌منظور اهداف بشردوستانه و حمایت از دولت وقت افغانستان که در آن زمان برای امریکا اهمیت ویژه‌ای داشت، در لیست تحریم‌ها قرار نگرفت، اما شرکت‌های کشتی‎رانی، صادرکنندگان و واردکنندگان به دلیل ترس از قرار گرفتن در لیست تحریم‌های امریکا از این بندر دوری می‌کردند. این امر باعث شد که توسعه این بندر با تأخیر مواجه شود. همزمان با سرنگونی دولت جمهوری اسلامی افغانستان و عدم به رسمیت شناخته شدن امارت اسلامی، ارتباطات رسمی افغانستان برای پیش‎برد این پروژه با طرف‌های ذی‌نفع به ویژه هند قطع شد، اگرچه در این مدت گفتگوهایی با طرف ایرانی در خصوص این بندر صورت گرفته است. اما با شروع جنگ اوکراین و نیاز روسیه به یافتن مسیرهای جدید برای عرضه نفت و گاز و همچنین علاقه‌مندی هند به منابع انرژی ارزان قیمت از روسیه، هند به‌طور جدی پیگیر تکمیل پروژه بندر چابهار شد. در همین راستا، در سال ۲۰۲۴ یک تفاهم‌نامه جدید امضا شد که بر اساس آن هند متعهد به مدیریت یک بخش از بندر چابهار به مدت ۱۰ سال شد و برای تکمیل پروژه‌ها و زیرساخت‌های مربوطه ۱۲۰ میلیون دالر سرمایه‌گذاری و ۱۵۰ میلیون دالر وام به ایران ارائه خواهد داد. این تفاهم‌نامه در حالی به امضاء رسیده است که معاون سخنگوی وزارت خارجه امریکا تأکید کرد که هر کشوری  با ایران تجارت می‌کند باید از خطرات ناشی از تحریم‌های امریکا آگاه باشد. با روی کار آمدن دوباره دونالد ترامپ در امریکا، سایه تحریم‎ها بالای ایران بیشتر و بیشتر گردیده و می‎تواند شامل بندر چابهار نیز گردد. [5]

تأثیرات تحریم‌ها بر اقتصاد افغانستان

با در نظر داشت موضوعات یاد شده میتوان  دریافت که این بندر برای آینده روابط اقتصادی کشور‎های منطقه بسیار مهم و حیاتی می‎باشد. از همینرو کشور‎های ایران و هند با وجود خطرات به عملیاتی سازی این بندر تاکید دارند. اما با آمدن دوباره دونالد ترامپ به کرسی ریاست جمهوری امریکا خطر تحریم بیش از پیش این بندر مهم و حیاتی را تهدید می‎کند. [6]وضع تحریم‎ها بالای این بندر می‎تواند تبعاتی نیز برای افغانستان داشته باشد که چند مورد آن ذیلاً ارائه میگردد:

عقب گرد پروسه همگرایی منطقه‌ای: با توجه به تلاش‌ها و سرمایه‌گذاری‌هایی که طی سال‌های گذشته در راستای تقویت همکاری‌های منطقه‌ای و گسترش روابط تجاری و اقتصادی میان کشور‎های منطقه، به ویژه هند، صورت گرفته است، وضع تحریم‌ها می‌تواند به‌طور جدی روند همگرایی منطقه‌ای را مختل کرده و بر منافع اقتصادی و سیاسی کشور‎های مختلف تأثیرات منفی بگذارد. این تحریم‌ها به‌ویژه برای کشور‎های افغانستان، ایران و هند که در این پروژه‌ها نقش عمده‌ای ایفا می‌کنند، چالش‌های بزرگی ایجاد خواهد کرد. در این راستا، یکی از پروژه‌های بزرگ و استراتژیک در این زمینه، بندر چابهار است که با وجود سرمایه‌گذاری‌های قابل توجه و تلاش‌های مستمر برای عملیاتی‌سازی بخش‌های مختلف آن، به نظر می‌رسد که تحریم‌ها ممکن است این پروژه را به عقب براند و از اهمیت آن بکاهد. بندر چابهار که به‌عنوان یک نقطه کلیدی برای ارتباطات تجاری و ترانزیتی میان کشور‎های آسیای جنوبی، آسیای میانه و حتی اروپا مطرح است، به افغانستان این امکان را می‌دهد که در کوتاه‌مدت روابط اقتصادی خود را با کشور‎های منطقه گسترش داده و در آینده به‌عنوان یک کانون مهم تجاری در سطح بین‌المللی ظاهر شود. اما تحریم‌ها ممکن است این موقعیت استراتژیک را به شدت تضعیف کند. به‌طور خاص، تحریم‌ها نه تنها تجارت و ترانزیت کالاها را به شدت کاهش خواهد داد، بلکه روابط اقتصادی میان کشور‎های همسایه و سایر کشور‎های منطقه را نیز تحت تأثیر قرار خواهد داد. برای افغانستان که به شدت به روابط تجاری و ترانزیتی با کشور‎های همسایه نیاز دارد، این موضوع می‌تواند تهدیدی جدی برای رشد اقتصادی و توسعه پایدار باشد.

وابستگی مجدد به پاکستان: یکی از پیامدهای احتمالی تحریم‌های چابهار، وابسته شدن مجدد افغانستان به بندر کراچی پاکستان است. این بندر، که یکی از مهم‌ترین مسیر‎های تجاری برای افغانستان محسوب می‌شود، در شرایط عادی می‌تواند تا حدی نیاز‎های تجاری افغانستان را تأمین کند. اما وابستگی به بندر کراچی به‌ویژه در شرایطی که روابط سیاسی و اقتصادی بین دو کشور دچار تنش شود، می‌تواند به یک نقطه ضعف جدی تبدیل شود. افغانستان، با توجه به موقعیت جغرافیایی خود و محدودیت‌های دیگر، نمی‌تواند به راحتی مسیرهای تجاری جایگزین ایجاد کند و به همین دلیل مجبور خواهد شد که به بندر کراچی وابسته بماند. این وابستگی به پاکستان، افغانستان را در برابر محدودیت‌های سیاسی و اقتصادی آسیب‌پذیر می‌کند. از جمله این محدودیت‌ها می‌توان به بسته شدن مرز‎ها که هرازگاهی از سوی پاکستان صورت گرفته است و یا افزایش هزینه‌های ترانزیت کالاها اشاره کرد. پاکستان، به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای، ممکن است از این موقعیت برای اعمال فشار به افغانستان و دستیابی به منافع سیاسی و اقتصادی خود استفاده کند. در چنین شرایطی، دولت پاکستان می‌تواند در زمان‌های مختلف از این ابزار فشار برای تحقق خواسته‌های خود بهره‌برداری کند و این امر باعث خواهد شد که افغانستان در موقعیت‌های سیاسی و تجاری خود محدودیت‌هایی را تجربه کند. به‌ویژه در حوزه روابط با هند، پاکستان تلاش خواهد کرد تا از گسترش روابط افغانستان با هند جلوگیری کند و دست افغانستان را در مذاکرات تجاری و سیاسی ببندد.

افزایش هزینه‌های تجاری: یکی از مهم‌ترین مزایای بندر چابهار برای افغانستان، کاهش قابل توجه هزینه‌های حمل‌ونقل کالا به‌ویژه به کشور‎های آسیای جنوبی و هند است. به دلیل موقعیت جغرافیایی مناسب چابهار، این بندر قادر است هزینه‌ کالا‎ها را به میزان زیادی کاهش دهد و راهی سریع‌تر و مقرون‌به‌صرفه‌تر برای حمل‌ونقل کالاها به افغانستان و سایر کشور‎های منطقه فراهم آورد. چنانچه در بالا تذکر رفت عدم استفاده از بندر چابهار میتواند هزینه های تجار را در هر کانتینر بین ۵۰۰ الی ۱۰۰۰ دالر افزایش دهد. از آنجا که افغانستان یک کشور وارداتی میباشد، این افزایش هزینه ها باعث بلند رفتن سطح قیمت و افزایش فشار بالای اقشار کم درآمد و فقیر جامعه شود.

اما تحریم‌ها ممکن است این مزیت را از بین ببرند و افغانستان را مجبور کنند تا به مسیرهای دیگر وابسته شود، که هزینه‌های حمل‌ونقل بیشتری به همراه دارد. تحریم‌ها می‌توانند به طرق مختلف بر هزینه‌های تجاری افغانستان تأثیر بگذارند. از جمله این تأثیرات می‌توان به افزایش قیمت کالاهای وارداتی و صادراتی اشاره کرد که ناشی از هزینه‌های اضافی حمل‌ونقل و تعرفه‌های بالاتر خواهد بود. این موضوع نه تنها بر مصرف‌کنندگان افغان تأثیر خواهد گذاشت بلکه می‌تواند به طور قابل توجهی بر قیمت تمام‌شده کالاهای تولیدی در افغانستان تأثیر منفی بگذارد. علاوه بر این، هزینه‌های فرصت ناشی از معطلی کالاها در بنادر پاکستان، به ویژه در شرایطی که مرزها به بهانه‌های مختلف بسته می‌شوند، می‌تواند مشکلات اقتصادی بیشتری را برای افغانستان ایجاد کند. این مسائل می‌توانند روند رشد اقتصادی افغانستان را کند کرده و در نهایت تأثیرات منفی طولانی‌مدتی بر توسعه تجاری و اقتصادی کشور بگذارند.

کاهش صادرات

چابهار می‌تواند نقش مهمی در تجارت خارجی افغانستان و خروج این کشور از تنگنای اقتصادی داشته باشد. بر اساس آخرین دادهای بانک جهانی، مجموع صادرات افغانستان در ۹ ماهه نخست سال ۲۰۲۴ با ۱۲ درصد کاهش به ۱.۱ میلیارد دالر رسیده که در این میان، صادرات مواد غذایی با کاهش ۶ درصدی به ۷۴۹ میلیون دالر و صادرات زغال سنگ با افت ۶۹ درصدی به ۶۹ میلیون دالر کاهش یافته است. این امر نتیجه تغییر روابط تجاری افغانستان با پاکستان است. افزایش اتکای پاکستان به زغال سنگ محلی و نیز تدوین سند ورود موقت برای رانندگان (TAD) در ماه مارچ ۲۰۲۴ بر صادرات مواد غذایی افغانستان تأثیر منفی گذاشته است.

لازم به ذکر است که مواد غذایی و زغال سنگ مهمترین محصولات صادراتی افغانستان هستند و ۷۳ درصد از کل صادرات این کشور را تشکیل می‌دهند. پاکستان با ۴۷ درصد، بزرگترین بازار صادراتی افغانستان است و پس از آن هند با ۳۰ درصد قرار دارد. ایران، قزاقستان و ازبکستان که هر کدام حدود ۳ درصد را تشکیل می‌دهند، به تازگی به عنوان بازارهای رو به رشد برای افغانستان محسوب می҅شوند که این بازارهای جدید ناشی از تغییر مسیر‎های تجاری ناشی از بسته شدن مکرر مرزها با پاکستان بوده است.[7] بنابراین، مشکلات مطرح شده با پاکستان و نیز سهم بزرگ هند در بازار صادراتی افغانستان، وضع تحریم ها بالای چابهار صادرات این کشور به هند را بصورت جدی تحت تاثیر قرار خواهد داد.

نتیجه‌گیری

با در نظر داشت موضوعات یاد شده می‎توان به این نتیجه رسید که این بندر برای آینده روابط اقتصادی کشور‎های منطقه بسیار مهم و حیاتی می‎باشد. هند من‎حیث یک قدرت اقتصادی منطقوی با دور زدن پاکستان،  به دنبال گسترش دسترسی خود با بازارهای آسیای میانه و افغانستان میباشد تا از این طریقه مواد خام مورد ضرورت صنایع خود را تامین کند و از سوی دیگر محصولات کار تمام خود را در این کشور‎ها بفروش برساند و از این طریق رشد اقتصادی خود را برای دهه‎های آينده تضمین کند. ایران بدنبال تثبیت جایگاه خود منحیث مرکز همگرایی منطقوی و بدنبال فرصت های جدید تجارتی میباشد. افغانستان نیز منحیث یک کشور محاط به خشکه بدنبال دهلیزهای تجاری جدیدیست تا این کشور را به آبهای آزاد وصل کند تا از این طریق کالاهای تجاری خود را به کشور‎های مختلف صادر کرده و کالای وارداتی را با هزینه کمتر از کشور‎های مختلف وارد نماید. همچنان خود را از وابستگی پاکستان که اکثراً به تعهدات تجاری خود پایبند نبوده و تا چند سال پیش افغانستان بیشتر از ۸۰ فیصد تجارت خود را از طریق آن کشور انجام میداد، نجات دهد. وضع تحریم ها بالای این بندر می‎تواند بالا اقتصاد افغانستان تاثیرگذاشته طوریکه به افغانستان اجازه نمی‎دهد که روابط اقتصادی خود را با کشور‎های منطقه گسترش دهد، این کشور را دوباره وابسته به پاکستان نموده، هزینه‎‎های تجاری را افزایش داده و می‎تواند بالای سطح صادرات افغانستان تاثیر منفی بگذارد.

پیشنهادات

• از آنجا امریکا با ایران و افغانستان روابط خوب ندارد، در پروسه بده بستان‎های سیاسی با امریکا، هند باید از طرق مختلف بکوشد تا بندر متذکره در لیست تحریم‎ها قرار نگیرد. در این میان مانند گذشته وضعیت بد اقتصادی و بشری افغانستان می‎تواند یک دلیل و بهانه باشد.
• برای کاهش تاثیر تحریم‎ها، کشور‎های آسیای میانه باید بالای پاکستان فشار وارد کنند تا گذرگاه واگه را بروی کالا‎های ترانزیتی میان هند، افغانستان و کشور‎های آسیای میانه باز کند.
• مذاکرات با پاکستان برای تمدید قرارداد ترانزیتی تجاری که بین افغانستان و پاکستان از چند سال پیش منقضی شده است، آغاز گردد و مسائل تجاری و ترانزیتی میان دو کشور حل و فصل شود.
• تسهیل تجارت و ترانزیت با سرمایه گذاری بروی زیر ساخت‎های کشور که شامل زیر ساخت‎های قانونی و مقرراتی، ایجاد زون‎های آزاد تجارتی، شبکه‎های حمل و نقل، بلند بردن کیفیت خدمات و تسهیلات در بنادر تجارتی می‎باشد.
• افزایش تلاش‎های دیپلوماتیک امارت اسلامی بمنظور به رسمیت شناخته شدن حکومت افغانستان. به رسمیت شناخته شدن حکومت، دست امارت اسلامی را در چانه زنی‎های اقتصادی و سیاسی باز کرده و به امارت اسلامی اجازه می‎دهد که بدون واسطه و به صورت مستقیم با همه طرف‎ها روی موضوعات مختلف که متضمن منافع ملی افغانستان باشد مذاکره و گفتگو کند.

منابع

[1] . Strategic Analysis of The Chabahar Port, kabul 2018, link:

https://www.aiss.af/assets/aiss_publication/10cec76bf1b795d8a9629f9c233e157e.pdf

[2] . ALJAZEERA: Iran And Afghanistan sign trade corridor deal, 24 May 2016, link:

https://www.aljazeera.com/economy/2016/5/24/indian-iran-and-afghanistan-sign-trade-corridor-deal

[3] . BBC: چابهار و آینده اقتصادی افغانستان، 25 می 2016م، لینک:

https://www.bbc.com/persian/afghanistan/2016/05/160525_mar_chabahar_farzam

[4] . ALJAZEERA: Does India risk US sanctions over Iran’s Chabahar Port deal?, 17 May 2024, link:

https://www.aljazeera.com/news/2024/5/17/does-india-risk-us-sanctions-over-irans-chabahar-port-deal

[5] . BBC: Chabahar Port: US says sanctions possible after India-Iran port deal, 14 May 2024, link:

https://www.bbc.com/news/world-asia-india-68988190

[6] . South China Morning Post: India fears impact of Trump’s Iran sanctions on Chabahar port, 11 feb 2025, link:

https://www.scmp.com/week-asia/economics/article/3298114/india-fears-impact-trumps-iran-sanctions-chabahar-port

[7] . بررسی تحولات افغانستان: دلائل افزایش اهمیت چابهار برای دهلی و کابل، 01 قوس 1403ش، لینک: