توسط: مرکز مطالعات استراتژيک و منطقوی
یادآوری: نسخۀ PDF این تحلیل را از اینجا داونلود کنید.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
آنچه درین شماره می‌خوانید:
- بررسی نقش سازمان همکاری اسلامی در بازخوانی مواضع کشورهای اسلامی
- نقش نشستهای سازمان در تعیین مواضع کشورهای اسلامی
- آیا مواضع سازمان به سیاست‌های اجرایی اعضا تبدیل میشود؟
- نگاهی بهمحتوای بیانیه آخرین نشست
- نتیجه گیری
- پیشنهادات
- منابع
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
مقدمه
در نشست اخیر سازمان همکاری اسلامی در اواخر ماه جون ۲۰۲۵ که در استنبول ترکیه برگزار شد، به‌عنوان پنجاه‌و‌یکمین نشست وزرای خارجه کشورهای عضو سازمان، که به بررسی تحولات نگران‌کننده در جهان اسلام، به‌ویژه تشدید بحران غزه و تنش‌های فزاینده میان ایران و اسرائیل تمرکز داشت. در این نشست، وزرای خارجه کشورها از سیاست‌های اسرائیل انتقاد کرده و خواستار همبستگی واقعی میان کشورهای مسلمان در برابر نقض حقوق بشر و تجاوزات منطقه‌ای شدند. رئیس‌جمهور ترکیه نیز با تأکید بر نقش جهان اسلام در شکل‌دهی به نظم جهانی عادلانه‌تر، خواهان پایان دادن به تفرقه و تقویت دیپلماسی مشترک شد. همچنان، مقامات کشورهای اسلامی از جمله جمهوری اسلامی ایران، اندونزیا، مالزیا و پاکستان مواضع هماهنگی در حمایت از ملت فلسطین و ضرورت اقدام فوری جهان اسلام اتخاذ کردند. در اخیر این نشست با صدور بیانیه‌ای مشترک که در آن عدالت، صلح و همکاری اسلامی به حیث اولویت تأکید شد؛ پایان یافت.
سازمان همکاری اسلامی پس از سازمان ملل متحد به‌عنوان دومین نهاد بین‌المللی بزرگ از نظر تعداد اعضاء، از جایگاهی منحصری در نظام بین‌الملل برخوردار است. این سازمان که در سال ۱۹۶۹ با هدف دفاع از مقدسات اسلامی و تقویت همبستگی امت اسلامی تأسیس شده هم‌اکنون بستری برای هماهنگی سیاسی، همکاری اقتصادی، فرهنگی، و دفاع از حقوق مسلمانان در سراسر جهان فراهم کرده است.[1] همچنان این سازمان علیرغم نبود وحدت استراتژیک و اختلافات میان اعضاء تلاش کرده در پیشتیبانی از آرمان فلسطین، حمایت از اقلیتهای مسلمان در کشورهای غیر اسلامی، مبارزه با اسلام هراسی نقش بازی کند. بناء در این نوشته تلاش شده است تا نقش تاریخی این سازمان، تأثیر گذاری نشستهای این سازمان در سیاست گذاری کشورهای عضو و محتوایی بیانیه آخرین نشست به تحلیل گرفته شود.
نقش نشستهای سازمان در تعیین مواضع کشورهای اسلامی
طوریکه در فوق تذکر یافت، تا کنون حدود پنجاهویک مرتبه میان اعضای سازمان همکاری اسلامی نشستهای متعددی با محوریت تحولات مهم جهان اسلام برگزار گردیده که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم. چنانچه نخستین نشست این سازمان در 22 سپتمبر 1969م در شهر رباط، پایتخت مراکش برگزار شد، که در پی آتش سوزی عمدی مسجد الاقصی توسط صهیونیستها صورت گرفته بود. [2] همچنان در سال 2012 نشست فوق العاده در مکه مکرمه در خصوص خشونتها در سوریه برگزار گردید که طی آن، عضویت سوریه در این سازمان تعلیق گردید. اما اکنون با رویکار آمدن حکومت جدید به رهبری احمدالشرع مجددا فعال شده است.[3] همچنان در سال 2021 در اسلام آباد نشست وزرای خارجه با محوریت بحران انسانی درافغانستان برگزار گردید که در نتیجه صندوق امانت بشردوستانه افغانستان تحت نظارت بانک توسعه اسلامی ایجاد گردید.[4] در سال 2023 در شهر ریاض عربستان سعودی نشست اضطراری با حضور سران کشورهای اسلامی با محوریت جنگ غزه آغاز گردید که طی آن خواستار آتش بس فوری پایان محاصره و ارسال کمک‌های بشردوستانه شدند.[5] اخیرا نشست فوق العاده برای بررسی تجاوز رژیم صهیونیستی به ایران برگزار شد که طی آن با صدور بیانیه‌ای اقدام اسرائیل علیه ایران را محکوم کرده خواستار توقف جنگ شدند. بر این اساس دیده میشود که این سازمان با توجه به تحولات مهم جهان اسلام در حمایت از مسائل امت اسلامی همواره جلسه برگزار نموده با حضور اکثریت اعضای 57 گانه اش بیانیههای صادر کرده است. [6]
بیتردید سازمان همکاری اسلامی از بدو تأسیس تا کنون در برخی حوزهها، دستاوردهای قابل توجهی داشته است. شاید نخستین موفقیت این سازمان تثبیت جایگاه آن به عنوان تنها نهاد یا مرجع امت اسلامی در سطح جهانی باشد که توانسته همواره در قضایای بزرگ امت چون قضیه فلسطین، روهینگیا، کشمیر، افغانستان و سوریه نمایندگان کشورهای اسلامی را تحت یک سقف جمع نموده صدای جمعی آنها را به جهان منتقل کند. همچنان این سازمان توانسته نهادهای دیگری چون بانک توسعه اسلامی، مؤسسه آموزشی و فرهنگی ((ISESCO را تشکیل دهد [7]و در کنار این ساختارهای چون گروه تماس ویژه و نشستهای اضطراری و موفقیت نسبی در صدور بیانیههای مشترک در واکنش به قضایای امت؛ توانایی خویش را در ساماندهی اقدامات هماهنگ نشان دهد. در کنار این دستاوردها، سازمان همکاری اسلامی با چالشهای متعددی نیز مواجه میباشد که در پائین به برخی از آنها پرداخته خواهد شد، اما قبل از آن باید به این پرسش پاسخ ارائه شود که آیا مواضع سازمان به سیاست‌های اجرایی اعضا تبدیل میشود و یا خیر؟
آیا مواضع سازمان به سیاست‌های اجرایی اعضا تبدیل میشود؟
هرچند پاسخ دقیق به این پرسش نیازمند بررسی دقیق رفتار سیاسی و کارکردهای کشورهای عضو در سازمان است. در این صورت میتوان گفت برخی از کشورها در موضوعاتی چون مسئله فلسطین که همواره یکی از موضوعات محوری سازمان بوده است. با آنکه مواضع سازمان عمدتا جنبه توصیهای وغیر الزام آور را دارا میباشند، اما تعدادی از کشورهای اسلامی چون ایران، اندونزیا، مالیزیا، و… تاکنون اسرائیل را به رسمیت نشناختند و با آن هیچ تعاملی ندارند در حالیکه تعدادی زیادی از کشورهای اسلامی دیگر وجود دارد در تعامل با اسرائیل محافظهکارانه عمل نموده در سیاست خویش در پیوند به قضیه فلسطین هیچ تغییری نیاورده اند بلکه در مواردی روابط خویش با اسرائیل را توسعه بخشیدند. همچنان نمونههای دیگری از تغییر در سیاست کشورهای اسلامی قابل مشاهده است. در ابتدا نمونه واضح آن امارت اسلامی افغانستان میتواند باشد، چون پس از بازگشت به قدرت در سال 2021 با اتخاذ سیاستی متوازن، مبتنی بر تعامل محتاطانه با جهان اسلام و تاکید بر استقلال سیاسی علیرغم اینکه از سوی کشورهای غربی در انزوا به سر میبرد؛ به یک شریک منطقه‌ای در بعد اقتصادی و سیاسی تبدیل شده است که میتواند به حضور آن در نشستهای سازمان همکاری اسلامی و گفتگو با کشورهای همسایه همراه بوده باشد. همچنان تغییرات تدریجی که در روابط عربستان سعودی و ایران در سالهای اخیر به وجود آمده است طوریکه روابط دیپلماتیک میان این دو کشور از سر گرفته شده است. میتواند نقطه عطفی در کاهش تنش‌های فرقهای و تقویت همکاری و همگرایی اسلامی محسوب شود. در کنار این موانع و چالشهای وجود دارند که اهداف سازمان همکاری اسلامی را نامتحقق میسازند که در ذیل به برخی آنها خواهیم پرداخت:
ضعف ساختاری سازمان همکاریهای اسلامی: شاید جدیترین مانع در عدم اجرایی شدن بیانیههای سازمان همکاری اسلامی، فقدان ابزارهای حقوقی وسازمانی برای الزام اعضاء جهت اجرایی شدن تصمیمات جمعی؛ به گونه ایکه مهمترین پیشنهادات این سازمان از قبیل تشکیل ارتش اسلامی، محکمه قضایی اسلامی، بازار مشترک اسلامی یا تحریم رژیم صهیونیستی همواره از سوی اعضاء در اسناد رسمی تأکیده شده تصویب گردیده است اما هیچگاه به مرحله اجرائی نرسیده سبب شده است مصوبات در سطح بیانیه باقی بمانند. همچنان عدم برنامهریزی مشخص و پروژه محور به جای تمرکز بیش از حد بر نشستهای دورهای در صورت فقدان کدام کمیسیون نظارتی مستقل در درون سازمان؛ بیتردید همهای این چالشها و موانع، اثر گذاری اولویتهای سازمان را کاهش داده بر عدم اجرائی شدن بیانیهها افزوده است.
دوگانگی در منافع سیاسی و استراتژیکی: مانع بنیادین دیگر که موجب تضعیف اجماع و انسجام در سازمان همکاری اسلامی میشود؛ دوگانگی در منافع سیاسی و استراتژیکی کشورهای عضو سازمان علیرغم اشتراکات دینی و فرهنگی شان میباشد. طوریکه این کشورها از نظر سیاست خارجی، روابط با قدرتهای جهانی و ائتلافهای منطقه‌ای رویکرد گوناگون و گاه متعارض را در برابر یکدیگر اتخاذ کرده اند. چنانچه روابط کشورهای عضو، با امریکا، چین و روسیه در کنار منافع اقتصادی و رقابتهای ژئوپولیتیکی باعث اتخاذ مواضع متضاد شده است. مثل رقابت ایران و عربستان سعودی بر سر موضوعاتی چون سوریه، یمن، لبنان و… همچنان نزدیکی برخی اعضا به بلوکهای غربی؛ چون روابط استراتژیک ترکیه با ناتو یا وابستگی اقتصادی بسیاری از کشورهای خلیج به امریکا همه و همه من حیث چالش بر همگرایی اسلامی سبب شده است که در پیوند به قضایای امت مواضع متناقض اتخاذ گردد. [8]
فشارهای مستقیم و غیر مستقیم قدرتهای غربی: مانع مهمی که بر عملکرد و مواضع سازمان تاثیر گذار است فشارهای مستقیم و غیر مستقیم قدرتهای غربی به خصوص ایالات متحده امریکا به کشورهای عضو میباشد. این فشارها ممکن است در بعد اقتصادی، امنیتی و یا رسانهای باشند طوریکه برخی کشورها اسلامی از حیث مالی به کمک‌های غربی وابسته میباشند، برخی دیگر نیازمند سرمایه گذاری کشورهای غربی، در حالیکه برخی هم نگران وضع تحریمهای سیاسی در خصوص اتخاذ مواضع صریح در برابر تجاوزات رژیم صهیونیستی یا نقض حقوق مسلمانان هستند؛ این فشارها استقلال تصمیم گیری کشورهای اسلامی را محدود کرده قابلیت سازمان در خصوص نمایندگی از اراده امت اسلامی را زیر سوال برده است.
نگاهی بهمحتوای بیانیه آخرین نشست
طوریکه اشاره شد آخرین نشست سازمان همکاری اسلامی به تاریخ 21 و 22 جون سال جاری میلادی در استنبول ترکیه برگزار گردید. البته این نشست جهت بررسی تحولات نگران کننده در جهان اسلامی به خصوص تجاوزات اخیر اسرائیل به ایران، سوریه و لبنان و همچنان تقویت وحدت اسلامی در برابر تهدیدات منطقه‌ای و بین المللی برگزار گردید. هرچند قطعنامه این نشست حاوی 33 شماره میباشد که به چالشهای مختلف امت اسلامی پرداخته است، اما محورهای اصلی این نشست را محکومیت اقدامات وحشیگرایانه اسرائیل در منطقه، حمایت از ملت فلسطین و تأکید بر ضرورت تقویت دیپلماسی جمعی کشورهای اسلامی بود که در بیانیه پایانی این نشست زیر عنوان ” بیانیه استنبول ” منتشر شد. چنانچه در شماره ششم این بیانیه مبنی به نسل کشی رژیم صهیونیستی در غزه آمده است. ” اقدامات اسرائیل، به‌عنوان قدرت اشغالگر، در استفاده از گرسنگی به‌عنوان روشی برای نسل‌کشی از طریق ممانعت از ورود کمک‌های بشردوستانه و جلوگیری از اجرای وظایف سازمان‌های بشردوستانه سازمان ملل با هدف آواره کردن اجباری جمعیت فلسطینی را محکوم می‌کنیم. در این راستا، خواستار رد هرگونه آوارگی اجباری مردم فلسطین، باز شدن فوری گذرگاه‌ها و مرزها، ارسال بدون مانع و کافی کمک‌های بشردوستانه و تأمین حفاظت از جمعیت غیرنظامی فلسطینی هستیم.”[9]
نظر به این بیانیه و همچنان قطعنامههای دیگر سازمان از بدو تأسیس، بر میآید مسئله فلسطین موضوع محوری مأموریت سیاسی و اخلاقی این سازمان بوده و همواره فعالیتهای اشغالگرایانه رژیم صهیونیستی اسرائیل را محکوم کرده است. در حالیکه دیده میشود که با گذشت نزدیک به دو سال، اسرائیل از انجام هیچ نوع جنایتی علیه مردم مظلوم غزه دریغ نورزیده است؛ اما این سازمان پیوسته محکوم نموده خواستار هیچ نوع اقدام عملی اعضای سازمان نگردیده است. در همین حال در شماره سیزدهم بیانیه امسال در پیوند به حمله نظامی اسرائیل علیه ایران آمده است. ” تجاوز اسرائیل علیه جمهوری اسلامی ایران را به‌شدت محکوم می‌کنیم، بر نیاز فوری به توقف حملات اسرائیل تأکید می‌کنیم و نگرانی عمیق خود را از این تشدید خطرناک که وضعیت انسانی، اقتصادی و زیست‌محیطی منطقه را تهدید می‌کند، ابراز می‌داریم.” [10] اما با گذشت یکی دو روز در پی حمله موشکی ایران به پایگاه امریکایی العدید در قطر، با آنکه هیچ خطر و آسیبی متوجه قطر نگردیده بود، اما صدای محکومیت کشورهای اسلامی بیشتر از اسرائیل خبرساز شده بود.
ناگفته نباید گذاشت که هرچند موضوع افغانستان از محورهای اصلی در نشست اخیر نبود اما من حیث یکی از محورهای جانبی مهم مورد توجه وزرای خارجه سازمان قرار گرفته است. چنانچه مالزیا و قرغیزستان موضوع ادغام افغانستان در جامعه جهانی را به طور ضمنی در قالب نشستهای جانبی و دیدارهای دیپلمایتک مورد توجه قرار داده اند.[11] چنانچه پیش از این در دیدار و گفتگوی رئیس اداره جنوب آسیا در وزارت خارجه ترکیه با نماینده ویژه سازمان همکاری اسلامی برای افغانستان، بر ضرورت تداوم تعامل سازنده با حکومت کنونی افغانستان تأکید شده خواستار حمایت مؤثر ترکیه از مردم افغانستان در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و بشردوستانه شده بود. [12]
در این نشست حدود بیش از 40 وزیر امور خارجه به صورت مستقیم در این نشست حضور داشتند[13] که بیانگر سطح بالای مشارکت و اهمیت و حساسیت تحولات منطقه‌ای به خصوص تجاوزات اسرائیل علیه فلسطین و ملتهای مسلمان است.
نتیجه گیری
با بررسی نقش سازمان همکاری اسلامی در تنظیم و هدایت کشور های اسلامی در سطح گفتمان و همگرایی ظاهری در خلال نشستهای دورهای و بیانیههای صادر شده نقش خوبی بازی کرده است. اما با توجه به موارد فوق بازخوانی موضع در دیپلماسی سازمان همکاری اسلامی، مفهوم بازنگری بنیادین در رویکرد ها، اولویتها و ابزار تعامل کشورهای اسلامی در چارچوب سیاست خارجی آنها را ارائه می‌کند؛ طوریکه در مواجهه با تحولات پیچیده جهانی؛ بررسی ضعف سازمان و ناکارای ساختارهای موجود در آن را به ضرورتی جدی تبدیل کند. بنابراین ممکن است این بازخوانی در مرحله نخست مستلزم عبور از دیپلماسی واکنشی و غیر فعال به سمت سیاست گذاری فعال که مبتنی بر منافع مشترک و ارزشهای اسلامی است، باشد. همچنان این موضوع میتواند مفهوم پذیرش تنوع در میان امت اسلامی را در کنار حفظ وحدت استراتژیک و تأکید بر حل اختلافات از طریق گفتگو در سازمان نه از طریق قدرتهای غربی و شرقی؛ ارائه بدارد. در این صورت امید میرود مسئله فلسطین، بحران انسانی، فقر علمی و اقتصادی و … به مثابه محور سیاست خارجی مشترک کشورهای اسلامی شناخته شود.
پیشنهادات
- ضرورت است جهت تبدیل بیانیههای سازمان به چارچوب سیاستگذاری الزام شده بر اعضاء یک مکانیسم حقوقی الزام آور در سازمان ایجاد شود.
- با ایجاد صندوق مشترک اسلامی مستقل از کمک‌های سیاسی محور، استقلال اقتصادی سازمان تقویت شود.
- برای پیگیری اجرای مصوبات سازمان از سوی کشورهای عضو یک کمیسیون مستقل نظارتی تأسیس شود.
- برای حل اختلافات میان اعضاء وحتی گروهها در یک کشور اسلامی به جای قدرتهای غربی و شرقی از طریق گفتگو در سازمان کار گرفته شود.
منابع
[1] . منظمة التعاون الإسلامی: تاریخ المنظمة، لینک:
[2] . منبع سابق
[3] . اتحاد وکالات انباء دول منظمة التعاون الإسلامی: با تصمیم وزرای خارجه سوریه عضویت خود در سازمان همکاری اسلامی را از سر گرفت، 8 مارچ 2025، لینک:
[4]. الجزیرة نت: أقرت إنشاء صندوق إغاثي لأفغانستان.. ماذا تعرف عن منظمة التعاون الإسلامي؟ 7 مارچ 2022، لینک:
[5] . الجزیرة نت: قمة الرياض تطالب بقرار ملزم لوقف حرب غزة وحظر الأسلحة لإسرائيل، 11/11/2024، لینک:
[6] . اتحاد وکالات انباء دول منظمة لتعاون الاسلامی؛ سازمان همکاری اسلامی، لینک:
[7] . منظمة التعاون الإسلامی: الجامعات الإسلامیة، لینک:
[8] . خبرگزاری جمهوری اسلامی: سازمان همکاری های اسلامی در بوته آزمایشی دیگر، 1391، لینک:
[9] . OIC: إعلان إسطنبول الصادر عن الدورة الحادية والخمسين لمجلس وزراء خارجية الدول الأعضاء في منظمة التعاون الإسلامي “منظمة التعاون الإسلامي في عالم متغير” إسطنبول، الجمهورية التركية 25 – 26 ذو الحجة 1446 ه 21-22 يونيو 2025، لینک:
[10] . سفارت جمهوری اسلامی ایران استکهلم، قطعنامه شماره 69/51-pol ، 10/4/ 1404 هـ.ش، لینک:
[11] . خبرگزاری توانا: مالیزیا وقرقیزستان: افغانستان باید به جامعه جهانی بازگردد، 26 جون 2025، لینک:
[12]. اتحاد وکالات انباء دول منظمة التعاون الإسلامی: المبعوث الخاص للأمين العام لمنظمة التعاون الإسلامي لأفغانستان يلتقي المدير العام لإدارة جنوب آسيا بوزارة خارجية تركيا، 9 مارچ 2025، لینک:
[13] . آمو: پنجاه ویکمین نشست شورای وزیران خارجه سازمان همکاری اسلامی در استانبول آغاز شد، 31 جوزای 1404ش، لینک: