حج نماد وحدت و همبستگی امت اسلامی

معاون سرمحقق عبدالرحمن حکیمزاد
بدون شک احکام الهی علی رغم تغییر زمان، مکان، ظروف و مخاطبان، کهنگی نداشته و در هر برهۀ زمانی قابل تطبیق بوده و منافع و مصالح بی شماری را با خود دارد.
یکی از احکامی که از حیث عبادت، دارای ابعاد مختلف می باشد و به اساس تعدد ابعاد آن اهمیت به سزایی دارد، حج است.
حج به اساس نص صریح پیامبر اسلام صلی علیه وسلم: “الْإِسْلَامُ أَنْ تَشْهَدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَتُقِيمَ الصَّلَاةَ وَتُؤْتِيَ الزَّكَاةَ وَتَصُومَ رَمَضَانَ وَتَحُجَّ الْبَيْتَ إِنْ اسْتَطَعْتَ إِلَيْهِ سَبِيلًا”، (1) پنجمین رکن اسلام است؛ رکنی که هم جنبۀ بدنی دارد که حاجی با سعی و تلاش فراوان جهت ادای مناسک حج بالای بدن خود فشار می آورد و هم جنبۀ مالی؛ چون حاجی زمانی که مالک نصاب شد و زکات مالش را به مستحقین آن پرداخت، مکلف است با بذل سرمایۀ خویش آهنگ سفر حج نماید.
درین مقاله نگارنده برآنست تا پس از تعریف حج و فرضیت آن، به مواردی اشاره کند که _ان شاء الله_ باعث مقبولیت آن نزد پروردگار می گردد، مواردی که می توان آنرا روح و معنویت حج نامید. بعد از آن طرح شبۀ جریانهای موسوم به روشنفکران و پاسخ آنرا پیشکش خوانندۀ گرامی نماید و اینکه حج مظهر قدرت و همبستگی امت اسلامی بوده و نماد وحدت مسلمانان می باشد.
مفهوم شناسی
حج در لغت به معنای قصد کردن، آهنگ کردن، شاد شدن (2) و قصد چیز با عظمت و انجام دادن آن می باشد. (3)
و در اصطلاح حج به معناي قصد زيارت خانۀ خدا و انجام‌دادن مناسك مخصوص در ايام معيّن است؛ چنانكه راغب اصفهاني دراين‌باره مي‌گويد: “اصلُ الحَجِّ، القَصدُ للِزّيارةِ، خُصَّ في تعارف الشّـرع بِقَصدِ بَيتِ اللهِ تعالى إقامَةً لِلنُسُك». (4)
اصل حج، به معناي قصد زيارت است، ولي در عرف شرع به قصد خانه خدا، براي برگزاري مناسك حج اختصاص يافته است.
طريحي، لغت‌شناس معروف، ارتباط معناي لغوي و اصطلاحي حج را به صورت واضح‌تر بيان مي‌كند: “حج در لغت، قصد كردن چيزي را گويند و در اصطلاح شرع، عبادت مخصوصي است‌ كه در زمان و مكان معيّن و به شكل خاصي در جوار بيت الله الحرام به ¬منظور اطاعت و تقرب به خدا انجام مي‌شود. ارتباط ميان معناي لغوي و اصطلاحي در اينجاست‌ كه شخص براي انجام‌دادن اعمال مخصوص، قصد زيارت خانۀ خدا مي‌كند”. (5)
حج در سال نهم هجرت و به روایتی در سال دهم هجرت بالای مسلمانان فرض گردیده ولی اکثر محققان سال نهم را سال فرضیت حج می دانند. (6)
حج به اساس نص صریح آیات قرآن و سنت پیامبر اسلام صلی الله علیه وسلم و اجماع علمای اسلام، بالای مسلمانی که شرایط فرضیت حج را دارا باشد، فرض می باشد چنانکه الله متعال فرموده اند: “وَللهِ عَلَى النَّاسِ حجُّ البَيت مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيه سَبِيلاً وَمَنْ كَفَر فَإِنَّ اللهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِين”. (7)
و براى خدا حج آن خانه بر عهده مردم است [البته بر] كسى كه بتواند به سوى آن راه يابد و هر كه كفر ورزد يقيناً خداوند از جهانيان بى‏نياز است.
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ: خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ: أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ فَرَضَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ الْحَجَّ فَحُجُّوا”. (8)
از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که گفت: پیامبر علیه السلام برایمان خطبه ای ایراد فرموده و گفتند: ای مردم! به تحقیق الله متعال بالای تان حج را فرض گردانیده است پس حج را بجا آورید.
حج یکی از شعائر دین است که همانند سایر عبادات از خود ارکان، شرایط، و بایسته ها و نبایسته هایی دارد که کتب فقهی از آن به تفصیل بحث کرده اند اما آنچه درین نوشتار به آن مکث می شود، ترکیز روی مواردیست که در جنب رعایت مسایل عمدۀ حج باعث مقبولیت حج می گردد.
بایسته های معنوی حج
برای پذیرش هر عبادتی از جمله حج، رعایت موارد آتی لازمی می باشد:
1- اخلاص: اخلاص شرط اساسی قبول عملی می باشد که به عنوان عبادت انجام می شود، طوریکه الله متعال فرموده اند: “وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ”. (9)
و فرمان نيافته بودند جز اينكه خدا را بپرستند و در حالى كه به توحيد گراييده‏اند دين [خود] را براى او خالص گردانند.
علاوه بر این احادیث متعددی از پیامبر علیه السلام نقل شده که بیانگر اینست که عبادت انسان زمانی پذیرفته می شود که در آن شرک و شبۀ از ریا و خود نمایی راه نداشته و خاص بخاطر رضای الله متعال انجام یابد؛ زیرا در شریعت اسلامی کیفیت بهتر از کمیت است لذا فرق نمی کند که یک انسان چقدر کار نیکی را انجام می دهد بلکه مهم اینست که چقدر در آن مخلص بوده است. اعتبار به ازدیاد اعمال، ماندگی و خستگی در آن نیست چون مردمان زیادی بوده اند که به رغم اعمال زیاد وقتی در آن اخلاص نبود، نه تنها اینکه مورد پسند الله متعال قرار نگرفتند که مورد نکوهش وی قرار گرفتند: “وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خَاشِعَةٌ. عَامِلَةٌ نَّاصِبَةٌ. تَصْلَى نَارًا حَامِيَةً”. (10)
در آن روز چهره‏هايى زبونند. كه تلاش كرده رنج [بيهوده] برده‏اند. [ناچار] در آتشى سوزان درآيند.
بناءً نزد پروردگار اعمال احسن پذیرفته می شود: “الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا”. (11)
همانكه مرگ و زندگى را پديد آورد تا شما را بيازمايد كه كدامتان نيكوكارتريد.
2- متابعت از روش پیامبر: دومین شرط قبول عمل، همخوانی آن با سنت رسول الله صلی الله علیه وسلم می باشد، طوریکه الله فرموده اند: “قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ”. (12)
بگو اگر خدا را دوست داريد از من پيروى كنيد تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشايد و خداوند آمرزنده مهربان است.
رسول خدا علیه السلام فرموده اند: “يَا أَيُّهَا النَّاسُ، خُذُوا مَنَاسِكَكُمْ، فَإِنِّي لاَ أَدْرِي لَعَلِّي لاَ أَحُجُّ بَعْدَ عَامِي هَذَا”. (13)
ای مردم! مناسک تانرا از من بگیرید چون من نمی دانم که آیا بعد از امسال دیگر حج کرده می توانم یا خیر.
آنجناب در جای دیگری فرموده اند: “مَنْ عَمِلَ عَمَلًا لَيْسَ عَلَيْهِ أَمْرُنَا فَهُوَ رَدٌّ”. (14)
کسیکه عملی را انجام بدهد که مطابق “روش”ما نباشد پس آن عمل مردود است.
البته یک عمل زمانی مطابق سنت می باشد که عامل خود را از آن آگاه سازد، در رابطه شاعری چه زیبا سروده است:
خلاف پیامبر کسی ره گزید
که هر گز به منزل نخواهد رسید
3- توبۀ راستین: حج، بزرگترین بهانۀ برای رجوع بسوی الله و بخشش گناه هان است؛ بندۀ که می خواهد با استفاده از وقت قبول دعاء و مکان استجابت عبادات، عجز و تقصیر خویشتن را به پیشگاه رب العزت تقدیم نماید، این بهترین فرصت است، الله متعال فرموده اند: “قُلْ يَا عِبَادِي الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِم لا تَقْنَطُوا مِن رَحْمَةِ الله إِنَّ اللهَ يَغْفِر الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّه هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيم”. (15)
بگو اى بندگان من كه بر خويشتن زياده‏روى روا داشته‏ايد از رحمت‏خدا نوميد مشويد در حقيقت‏خدا همه گناهان را مى‏آمرزد كه او خود آمرزنده مهربان است.
4- ادای واجبات: نکتۀ مهمی که حاجی به آن اهتمام نماید، پرداختن به واجباتی است که بر ذمه اش می باشد، این حقوق چه مادی باشد و چه معنوی باید اداء گردد زیرا تا زمانیکه ذمۀ مسلمان از این واجبات خالی نگردد، مورد مؤاخذۀ الهی می باشد.
آنگونه که ادای واجبات مالی با پرداخت آن به صاحبش اداء می گردد، واجبات معنوی مانند دشنام زدن، غیبت، تهمت و امثال در صورتیکه مستقیماً بخشش خواستن از صاحبش ممکن نباشد که احتمال بروز جنجال از آن می رود، باید برای موصوف از خداوند جل جلاله مغفرت خواسته شود، برایش دعاء صورت گیرد و نیکی هایش به کثرت یاد شود و ا ز بدیهایش چشم پوشی شود در غیرآن طبق فرمودۀ رسول الله صلی الله علیه وسلم در حالی به پیشگاه الله می رود که به علت هتک حرمت مردم، نیکی هایش گرفته می شود و به شخص تهمت شونده داده می شود …(16)
5- اجازۀ والدین و شوهر: از اینکه رضای الله متعال منوط به رضایت والدین است پس لازم است که فرزندان جهت جلب دعای والدین از ایشان اجازه بگیرند. در صورتیکه برای اولین بار حج فرضی را اداء می کنند، هرچند اجازۀ آنها شرط نیست اما بخاطر خوشی آنها بهتر است که از آنها اجازه بگیرد اما در حج نفلی اجازۀ ایشان حتمی نیست. همچنان خانم نیز وقتی تصمیم حج می گیرد باید از شوهرش اجازه بگیرد و اگر حج فرضی باشد در آن صورت اگر محرم شرعی داشته باشد خواستن اجازه از شوهر ضروری نیست.
6- مصارف حج از مال حرام نباشد: آنکه تصمیم حج را می گیرد جداً متوجه این امر باشد که مصارف حج اش از مال حرام چون سود، رشوت، تجارت شراب، مواد مخدر و موارد نامشروع دیگر نباشد زیرا الله متعال پاک است و جز چیز پاک، چیزی دیگری را نمی پذیرد.
چگونه حاجی به طواف و سعی رفته و دستانش را بسوی خدا بلند می کند و در عرفه در برابر خدا می ایستد و از وی طالب مغفرت می شود در حالیکه آب، غذاء، و لباسش از مال حرام است.
7- نوشتن وصیت: مسلمان باید همیشه قبل از سفر وصیتش را بنویسد و در آن مطالبات خود و مردم را درج نموده و خانواده اش را به تقوی و پرهیزگاری توصیه نماید، رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده اند: “مَا حَقُّ امْرِئٍ مُسْلِمٍ لَهُ شَيْءٌ يُوصِي فِيهِ يَبِيتُ لَيْلَتَيْنِ إِلَّا وَوَصِيَّتُهُ مَكْتُوبَةٌ عِنْدَهُ”. (17)
مسلماني که مالي دارد و مي خواهد در آن وصيت کند، حق ندارد دو شب را سپري کند مگر اين که وصيتش نوشته شده نزد او باشد.
8- گزیدن همسفر نیک سرشت: دوست صالح ترا به نیکی فرا می خواند و از بدی منع می نماید آنگونه که داشتن دوست صالح معیار شناخت انسانها نیز می باشد چنانکه رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده اند: ”الرَّجُلُ عَلَى دِينِ خَلِيلِهِ فَلْيَنْظُرْ أَحَدُكُمْ مَنْ يُخَالِلُ”. (18)
انسان در دین دوستش می باشد پس هر کدام شما بنگرد که با کی دوستی می کند.
سفر حج یکی از سفرهایی است که به عبادت محض اختصاص یافته است پس داشتن دوست نیک سرشت در چنین سفر بینظیر غرض استفادۀ اعظمی از آن، لازم می باشد.
9- کثرت صدقه: داشتن دست باز و صدقه در راه الله و رسیدگی به نیازمندان از جمله اموریست که انسان را به خداوند نزدیک و از شیطان دور می کند؛ چرا که الله مارا به صدقه امر می کند و شیطان از آن برحذر داشته و از فقر و فاقگی می ترساند.
10- حفظ زبان و اعضای بدن: موقع حج بهترين فرصتي براي مسلمان است تا در آن زبان خود را از غیبت، تهمت، دشنام و بدگویی مردم نگهدارد، گوشهایش را از شنیدن موارد مذکور، دستانش را از اذیت مردم باز دارد، چشمانش را از دیدن بسوی نا محرم، پاهایش را از رفتن به اماکن
لهو و لعب و گناه، دهانش را از خوردن مال حرام و شکمش را از جا دادن مال حرام حفاظت کند.
کسیکه اینگونه حج نماید، حج اش مورد پسند الله متعال قرار می گیرد. طوریکه رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده اند: “وَالْحَجُّ الْمَبْرُورُ لَيْسَ لَهُ جَزَاءٌ إِلَّا الْجَنَّةَ”. (19)
پاداش حج مقبول، جز جنت چیزی دیگری نیست.
11- رعایت آداب سفر: شریعت اسلامی علاوه بر فرایض و واجبات که انجام دادن آنها مکلفیت شرعی هر مسلمان است، جهت تقرب هرچه بیشتر بنده به پروردگارش آداب، مستحبات و نوافلی را نیز به اختیار مسلمان گذاشته است تا با انجام دادن آنها از یک طرف کاستهایی که احتمال آن در فرایض و واجبات می رود، جبران شود و از طرف دیگر، به الله متعال نزدیک شود مانند خواندن دعاهای مسنونه در هر جایی که وارد شده همانند دعای دخول و خروج، دعای سوار شدن بر مرکب، دعاهای صبح و شام، صبح وقت به سفر برآمدن و موارد دیگری که در هنگام سفر حج می بایست با خوانش آنها زبان خود را تازه نگهدارد.
12- کوشش در عبادت: حاجی گرامی می تواند از این موقع بهینۀ بیشتر نماید و با خود توشه ای را بیاورد؛ بدین مناسبت زیاد بکوشد تا با ادای نماز جماعت، نوافل، صدقات و گفتن سخن خیر و نصیحت هم روح خود را شاد سازد و هم به خداوند متعال نزدیک شود و مشمول رحمت و مغفرتش قرار گیرد.
حکمت ها و اسرار حج:
احکام تشریعی اسلام با آنکه امریست که باید جامۀ عمل پوشد ولی بخاطر ترسیخ بیشتر آن در اذهان مردم، علمای کرام اسرار و حکمت هایی را نیز بر برخی احکام افزوده اند که بیانگر عقلانی بودن احکام شریعت اسلامی می باشد.
حج همانند بسیاری احکام دینی دارای اسراری می باشد که به سه مورد آن اشاره می کنیم:
1 – حج نماد کامل عبودیت: چون در اصل، هدف از آفرینش انسان، عبادت می باشد طوریکه الله متعال فرموده اند: “وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ”. (20)
و جن و انس را نيافريدم جز براى آنكه مرا بپرستند.
مبرهن است که حج در میان عبادات، دارای دو جنبه می باشد، جنبۀ مالی و جنبۀ بدنی؛ لذا حاجی با مصارف مالش و خسته ساختن اندامش، می خواهد خود را کاملاً به پروردگاش تسلیم نموده و نمونۀ کامل از مسلمانی باشد که قرآن به آن اشاره دارد: “قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ. لَا شَرِيكَ لَهُ وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ”. (21)
بگو در حقيقت نماز من و [ساير] عبادات من و زندگى و مرگ من براى خدا پروردگار جهانيان است. [كه] او را شريكى نيست و بر اين [كار] دستور يافته‏ام و من نخستين مسلمانم.
2- فرصتی برای بخشش گناه هان: مسلمانی که با مصارف گذاف و تحمل مشکلات، از خانه و کاشانۀ خود دور می شود، در بهترین مکان و در بهترین وقت تمام هم و غمش را در راه تقرب به الله و دوری از گناه صرف می نماید. زیرا هر لحظۀ زندگی وی در خطر است و هر زمان ممكن است مغلوب وسوسه شـيطان قرارگيرد. لذا خداوند به انسان فرصـت‌هاي مناسبي داده است تـا بتوانـد به درگـاه او توبه كند و بخشايش بطلبد. بنابراين، بين شب‌‌ها و روزها، شب و روز جمعه را، و بين ماه‌ها، ماه مبارك رمضان را، و بين سال‌ها و طول عمر، سفر حج را قرار داد تا بندگانش؛ چنانچه فريب شيطان را خوردند و مغلوب هواي نفس شدند، به درگاه خداوند پناه آورند و طلب مغفرت كنند (22) آنجا که فرموده است: “قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ. وَأَنِيبُوا إِلَى رَبِّكُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذَابُ ثُمَّ لَا تُنْصَرُونَ”. (23)
بگو اى بندگان من كه بر خويشتن زياده‏روى روا داشته‏ايد از رحمت‏خدا نوميد مشويد در حقيقت‏خدا همه گناهان را مى‏آمرزد كه او خود آمرزنده مهربان است. و پيش از آنكه شما را عذاب در رسد و ديگر يارى نشويد به سوى پروردگارتان بازگرديد و تسليم او شويد.
3- حج نماد وحدت مسلمانان: یکی از فلسفه های مهم حج، تجمع میلیونی مسلمانان از گوشه و کنار جهان در جای خاص و وقت خاص می باشد آنگونه که الله متعال فرموده است: “وَأَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ. لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ “. (24)
و در ميان مردم براى [اداى] حج بانگ برآور تا [زايران] پياده و [سوار] بر هر شتر لاغرى كه از هر راه دورى مى‏آيند به سوى تو روى آورند. تا شاهد منافع خويش باشند و نام خدا را در روزهاى معلومى بر دامهاى زبان‏بسته‏اى كه روزى آنان كرده است ببرند پس از آنها بخوريد و به درمانده مستمند بخورانيد.
حج یگانه عبادتی است که مسلمانان با نژادهای مختلف، افکار مختلف، طیف های مختلف و از جاهای مختلف گردهم جمع می شوند و مناسک حج را بایک لبیک بجا می آورند. آنان با استفاده از این اجتماع بزرگ باهم آشنایی حاصل نموده مشکلات یکدیگر را می شنوند و جهت بیرون رفت از آن طرح هایی را می ریزند.
این هدف سترگ زمانی برآورده می شود که قاصدان حج و متولیان آن با هدفی که حج فرض گردیده و پیامبر اسلام صلی الله علیه وسلم به ما تعلیم داده است، مراسم حج را برگزار نمایند، حجی که در آن پیامبر صلی الله علیه وسلم ابوبکر صدیق رضی الله عنه را بحیث امیر حجاج انتخاب نمود و علی بن ابی طالب کرم الله وجهه را بحیث مبلغ تا به سمع مشرکان برسانند که: “وَأَذَانٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الأَكْبَرِ أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ فَإِن تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَإِن تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُواْ أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللّهِ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ”. (25)
و [اين آيات] اعلامى است از جانب خدا و پيامبرش به مردم در روز حج اكبر كه خدا و پيامبرش در برابر مشركان تعهدى ندارند [با اين حال] اگر [از كفر] توبه كنيد آن براى شما بهتر است و اگر روى بگردانيد پس بدانيد كه شما خدا را درمانده نخواهيد كرد و كسانى را كه كفر ورزيدند از عذابى دردناك خبر ده.
حج بحیث بزرگترین گنگرۀ مسلمانان دارای دو مفهوم است: مفهوم ظاهری و مفهوم باطنی؛ اگر آنگونه که مرسوم است ظاهر حج در نظر گرفته شود و مراسم حج بشکل بهتری برپا شود اما مقصد اصلی یا باطنی حج در نظر گرفته نشود، هرچند فرضیت حج از ذمۀ کسانیکه بالایشان فرض گردیده است، ساقط می شود اما توقعی که از چنین تجمع بزرگ می رود، برآورده نمی شود.
در شرایطی که امت اسلامی در بدترین وضعیت قرار دارد و دشمنان اسلام توسط فرزندان خودمان هست و بود ما را تاراج می نمایند، آبادیهای مانرا ویران، داشته های تاریخی مانرا غارت، ناموس مانرا هتک حرمت و خون فرزندان مانرا مباح شمرده و در جای جای جهان اسلام بی ارزش ترین خون، خون مسلمان گردیده است، انتظار آحاد مسلمانان از زائران و متولیان مراسم پرشکوه حج اینست تا بیش از این خاموشی در قضایای مسلمانان را ادامه ندهند بلکه رسالت ایمانی خود در قبال همکیشان خود را اداء نمایند.
منابع
1- مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشيري النيسابوري، صحيح مسلم، باب بیان الایمان والاسلام والاحسان، ج: 1، ص: 87.
2- محمد بن مكرم بن على، أبو الفضل، جمال الدين ابن منظور الأنصاري الرويفعى الإفريقى، لسان العرب، دار صادر – بيروت، چاپ: سوم، 1414 هـ- ق، فصل الحاء، ج: 2، ص: 226.
3- عبد الله بن محمد البصيري، الحج والعمرة والزيارة، مكتبة الملك فهد الوطنية
چاپ: سوم، 1423هـ- ق، ص: 11.
4- الحسين بن محمد بن المفضل المعروف بالراغب الأصفهاني أبو القاسم، المفردات في غريب القرآن، تحقيق: صفوان عدنان داودى، دار العلم الدار الشامية، دمشق ـ بيروت،1412 هـ- ق، ص: 218.
5- طريحي، فخرالدين، مجمع البحرين، تحقيق سيداحمد حسيني، تهران، كتابفروشي مرتضوي، چاپ سوم، ج: ۳، ص: ۲۸۵.
6- حاشية الروض المربع 2/499.
7- آل عمران/ 193.
8- صحيح مسلم، ج: 7، ص: 42.
9- البينة/ 5.
10- الغاشیة/ 2-4.
11- الملک/ 2.
12- آل عمران/ 31.
13- أبو عبد الرحمن أحمد بن شعيب بن علي الخراساني، النسائي، سنن النسائي، مكتب المطبوعات الإسلامية – حلب، چاپ: دوم، 1406هـ- ق، ج: 5، ص: 270.
14- محمد بن إسماعيل بن إبراهيم بن المغيرة البخاري، أبو عبد الله، صحيح البخاري، ج: 22، ص: 332.
15- الزمر/ 53.
16- الحج والعمرة والزيارة، ص: 20.
17- صحيح البخاري، ج: 7، ص: 112.
18- محمد بن عيسى بن سَوْرة بن موسى بن الضحاك، الترمذي، أبو عيسى، سنن الترمذي، موقع الإسلام، ج: 8، ص: 383.
19- أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي، المنهاج شرح صحيح مسلم بن الحجاج، دار إحياء التراث العربي – بيروت
چاپ: دوم، 1392هـ- ق، ج: 9، ص: 118.
20- الذاریات/ 56.
21- الانعام/ 162- 163.
22- اسرار اعمال حج در قرآن و سنت، iqna.ir/fa/news/
23- الزمر/ 53- 54.
24- الحج/ 27- 28.
25- التوبة/ 29.