کاهش ارزش واحد پول و بی‌ثباتی آن در برابر اسعار خارجی در یک کشور، اثراتی بالای نرخ مواد داخلی و خارجی در آن کشور می‌گذارد و در اقتصاد آن حایز اهمیت بیشتر می‌باشد.
افغانستان که با چالش‌های بی‌ثباتی سیاسی و امنیتی روبه‌رو است، از جمله کشورهای به شمار می‌رود که پول آن از ثبات لازم برخوردار نیست و وضعیت اقتصادی در کشور نیز همواره به دلیل وضعیت ناگوار سیاسی و امنیتی در حالت بدی قرار داشته است.
ازرش پول افغانی از چند سال به این‌سو، به خصوص در زمان حکومت وحدت ملی سیر نزولی داشته و در حال حاضر به پاپین‌ترین حد خود رسیده است. در کل، ارزش افغانی در مقابل اسعار خارجی بخصوص دالر امریکایی، بعد از چاپ پول جدید در سال ۲۰۰۳ میلادی، تا این اندازه کاهش نیافته بود. چیزیکه باعث به وجود آمدن مشکلات در عرصۀ اقتصادی گردیده و زندگی مردم را زیر سایۀ خود در آورده است.
این‌که سیستم بانکداری مدرن در افغانستان چه زمانی آغاز شد و اکنون در چه وضعیتی قرار دارد، ارزش پول افغانی در طول ۱۷ سال گذشته در چه وضعیتی بوده و کدام عوامل باعث کاهش ارزش افغانی شده؟ پرسش‌های اند که در این تحلیل مورد بحث قرار گرفته است.
بانکداری مدرن در افغانستان
قبل از تأسیس بانک و به میان آمدن سیستم مدرن بانکداری در افغانستان، سرمایه و مال دولت در خزانه‌های دولتی و سرمایه‌های مردم از طرف مردم با خود شان محافظت می‌شد. با آنکه در آن زمان تعداد کمی صرافان نیز در افغانستان وجود داشتند؛ اما در بین مردم بنام «سود خور» و «حرام خور» یاد می‌شدند و مردم دلچسپی معامله و تبادلۀ پول یا اشیای قیمتی با آن‌ها را نداشتند.
این روند تا اواخر دهۀ سوم قرن بیستم ادامه داشت؛ اما با تأسیس نخسین بانک بنام «د افغان ملی بانک» در سال ۱۹۳۳م و در ادامۀ آن با تأسیس «د افغانستان بانک» در سال ۱۹۳۹م، افغانستان نیز پا به عرصۀ نظام اقتصادی و بانکداری مدرن گذاشت.
در اوایل «د افغان ملی بانک» به عنوان یگانه بانک در افغانستان، هم وظایف بانک مرکزی و هم وظایف بانک تجاری را به پیش می‌برد؛ اما با تأسیس «د افغانستان بانک»، چاپ و نشر پول و سایر وظایف بانکداری دولتی از «د افغان ملی بانک» به این بانک واگذار گردید.
تا سال ۲۰۰۱م و سقوط رژیم طالبان در افغانستان، رژیم‌های مختلف شکل و نوع پول افغانی را به میل خود تغییر دادند. حتی برخی از احزاب جهادی یا قومندانان جهادی بانک‌نوت‌های خاصی به خود چاپ و توزیع کرده بودند؛ ولی این وضعیت پس از سال ۲۰۰۱م، با روی‌کار آمدن نظام جدید در افغانستان وارد مرحلۀ جدید گردید.
در سال ۲۰۰۳م بانک‌نوت‌های جدید افغانی به ارزش حذف سه صفر افغانی سابق بنام (AFN) با کود (ISO 4217) در کشور مورد استفاده قرار گرفت. علاوه بر بانک‌های دولتی چندین بانک خصوصی داخلی و خارجی نیز در افغانستان آغاز به فعالیت کردند.
با آنکه از ایجاد نخسین بانک و آغاز بانکداری مدرن در افغانستان حدود ۸۵ سال می‌گذرد، اما افغانستان هنوز هم از جمله کشورهای است که هیچ‌گاهی صاحب رشد اقتصادی پایدار و یک نظام مالی منسجم، معیاری و قابل اعتماد مردم و کشورهای جهان نشده است.
ارزش پول افغانی ۲۰۰۱–۲۰۱۸م
افغانستان کشوری است که در طول تاریخ به دلیل چالش‌های سیاسی و امنیتی، اقتصاد آن همواره مورد بی‌توجهی حکومت‌های وقت قرار گرفته است. سیاست‌های غیرمؤثر حکومت‌ها باعث شده که اقتصاد کشور از رشد لازم باز بماند و پول این کشور نیز ارزش خود را حفظ کرده نتواند.
بعد از سال ۲۰۰۱م و تشکیل نظام جدید در افغانستان تا روی‌کار آمدن حکومت وحدت ملی در طول نزدیک به یک‌ونیم دهه گذشته، ارزش افغانی در مقابل یک دالر امریکایی از ۴۶ الی ۵۷ افغانی بود که این ثبات نسبی نیز بیشتر به دلیل حضور نیروهای خارجی، جامعۀ جهانی، سازمان‌ها، موسسات و انواع مختلف اداره‌های خارجی در کشور بود.
در زمان مبارزات انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۱۴م، ارزش افغانی در مقابل یک دالر امریکایی در طول چند ماه به گونۀ اوسط ۵۷.۲۲ افغانی بود، اما بعد از تشکیل حکومت وحدت ملی تا آخر ۲۰۱۴م ارزش افغانی در مقابل یک دالر امریکایی ماهانه به گونۀ اوسط به ۵۸.۱۸ درصد رسید. در اوایل سال ۲۰۱۵م دوباره ارزش افغانی در مقابل دالر خوب شد، چنانچه در ماه جنوری این سال ارزش پول افغانی در مقابل یک دالر ۵۷.۷۶ افغانی و در ماه فبروری ۵۷.۴ افغانی بود.
پس از دو ماه نخست سال ۲۰۱۵م، پول افغانی ارزش خود را در مقابل دالر به شدت از دست داد و در اواخر همین سال ارزش یک دالر امریکایی در مقابل افغانی به ۶۷.۲۵ افغانی رسید. این وضعیت در سال ۲۰۱۶م و ۲۰۱۷م نیز به گونۀ بطی ادامه داشت و اکنون که در اواخر نیمهی نخست سال ۲۰۱۸م قرار داریم، ارزش یک دالر امریکایی در مقابل افغانی به ۷۳،۳۰ افغانی رسیده است.
عوامل کاهش ارزش افغانی
در پایین آمدن ارزش پول افغانی، در کل چند عامل ذیل نقش دارد:
بلند رفتن ارزش دالر در بازارهای جهانی؛ در کنار سایر عوامل، در حال حاضر پول دالر در برابر تمام پول‌های جهان بلند رفته و این وضعیت بالای ارزش پول افغانی نیز تاثیر گذاشته است. به گونۀ مثال، چندی قبل بانک مرکزی افغانستان اعلام کرد که یک روپیه پاکستانی ارزشش را در مقابل دالر ۶ درصد، یک روپیه هندی نیز ۴ درصد و یک ریال ایرانی ۱۲ درصد ارزش خود را در مقابل دالر از دست داده، در حالکیه قیمت افغانی فقط ۴ درصد کاهش یافت است.
شرایط خراب اقتصادی؛ با آنکه در زمان حکومت وحدت ملی شماری از پروژه‌های زیربنایی تکمیل و یا هم افتتاح گردید؛ عواید حکومت بیشتر شد که در آن تا اندازۀ بیشتر وضع مالیه بر کردیت مصرفی شبکه‌های مخابراتی نقش داشت؛ اما در کل وضعیت اقتصادی کشور نسبت به یک‌ونیم دهۀ گذشته روز به روز خراب‌‌تر گردید؛ میزان بی‌کاری به اوج خود رسید و صدها هزار جوان افغان از طریق راههای خطرناک راهی اروپا شدند؛ کشور با فرار سرمایه‌ها روبه‌رو شد و رشد اقتصادی کشور نیز کم شد.
شرایط خراب امنیتی و سیاسی؛ در حال حاضر مهم‌ترین مانع در برابر رشد اقتصادی و ثبات در ارزش پول افغانی، معضل ناامنی‌ها، تشدید روزافزون جنگ و عدم موجودیت ثبات سیاسی در افغانستان پنداشته می‌شود. افغانستان در حال حاضر در بدترین وضعیت امنیتی و سیاسی قرار دارد؛ اختلافات داخلی میان سیاسیون کشور و تشدید جنگ از سوی گروه‌های مخالف مسلح دولت از جمله مواردی اند که عرصۀ اقتصادی کشور را زیر سایۀ خود در آورده است. بنابراین، تا زمانی که وضعیت امنیتی و سیاسی افغانستان بهبود نیابد، بیرون رفت از معضل کنونی اقتصادی نیز دشوار خواهد بود.
ارزش مصنوعی پول افغانی؛ یکی از دلایل مهم دیگر کاهش ارزش پول افغانی، سیاست به لیلام گذاشتن دالر در بازار است. این سیاست با آنکه جریان پول افغانی در داخل کشور و از طریق آن کنترول قیمت‌ها و نرخ تبادلۀ افغانی در مقابل اسعار خارجی بخصوص دالر را تا اندازه‌ی کنترول می‌کند؛ اما عملا ارزش پول افغانی را برای کوتاه‌مدت و بطور مصنوعی حفظ می‌کند.
کاهش شمار نیروهای خارجی در کشور؛ پس از سال ۲۰۱۴م با خروج بخش بزرگ نیروهای خارجی، عرضه دالر در بازارهای افغانستان نیز کاهش یافت، چون قبل از سال ۲۰۱۴ ده‌ها هزار سرباز خارجی در افغانستان حضور داشتند و برای هزینه‌های گزاف نظامی نیازمند وارد کردن دالر به افغانستان بودند. این وضع ارزش افغانی را در یک حالت نسبتاً ثابت حفظ کرده بود؛ اما با کاهش عرضه دالر در باراز، ارزش افغانی نیز رو به کاهش نهاد.
استفاده از اسعار خارجی در مبادلات؛ گرچند انجام مبادلات با اسعار خارجی بر اساس قانون «د افغانستان بانک» جرم پنداشته می‌شود؛ اما در حال حاضر به خصوص در مناطق مرزی کشور انجام بیشتر مبادلات و معاملات به اسعار خارجی (دالر، کلدار و تومان) صورت می‌گیرد، در حوزۀ غربی تومان ایرانی، در شرق و جنوب کلدار پاکستانی و در کل معاملات بزرگ اقتصادی و تجارتی در سراسر کشور به دالر صورت می‌گیرد که این وضعیت خود باعث کاهش ارزش پول افغانی شده است؛ چون تقاضای پول افغانی کم می‌شود و ارزش آن در باراز کاهش می‌یابد.
با این هم، توجه به وضع و جمع‌‌آوری شفاف مالیات بر مواد وارداتی، حمایت از تولیدات داخلی و ترویج پول افغانی در مبادلات بزرگ اقتصادی می‌تواند تا حدی روی ارزش پول افغانی تاثیر مثبت داشته باشد؛ اما در حال حاضر با در نظرداشت وضعیت سیاسی و امنیتی کشور و عدم توجه جدی دولت به ارزش پول افغانی، چنان می‌نماید که ارزش افغانی در جریان این سال روبه کاهش خواهد بود.
در کنار این احتمال، در حال حاضر نیز کاهش ارزش پول افغانی باعث بلند رفتن نرخ مواد خوراکی، نفت، گاز و سایر مواد مورد ضرورت زنده‌گی روزمره در کشور شده و مردم را به مشکلاتی در این عرصه مواجه کرده است. در طول چند ماه گذشته قیمت یک لیتر تیل پترول از ۴۴ افغانی به ۵۲ افغانی، یک کیلو گاز مایع از ۴۳ به ۵۰ افغانی، یک بوجی آرد قزاقی ۴۹ کیلویی از ۱۰۵۰ افغانی به ۱۱۵۰ افغانی و قیمت یک کیلو چای سبز از ۲۷۰ افغانی به ۳۰۰ افغانی افزایش یافته است. بنابراین، برای کنترول و بهبود این وضعیت نیاز به اقدامات جدی دولت دیده می‌شود.
پایان
بسیار عالی و مفید هست