بربنیاد گزارش ادارۀ هماهنگی کمک‌های بشری سازمان ملل متحد (OCHA)، از آغاز سال ۲۰۱۸م تا ۱۹ فبروری این سال بیش از ۱۷۰۰۰ تن در داخل افغانستان از خانه‌های شان بی‌جا شده‌اند.[1]
این ارگان سازمان ملل متحد، در گزارش اخیرش ناامنی‌ها و ادامۀ جنگ در کشور را از عوامل اصلی افزایش بیجاشدهگان داخلی در افغانستان خوانده است. علاوه بر جنگ، حوادث طبیعی، وضعیت خراب اقتصادی، بحران فقر و بی‌کاری و نبود سرمایه‌گذاری در بخش‌های زیربنایی، از جمله مواردی دیگری اند که شمار بیجاشدهگان داخلی در کشور را افزایش داده است.
در این تحلیل، بر وضعیت بیجاشدهگان داخلی در افغانستان و راه‌کار حکومت وحدت ملی در رابطه به رسیده‌گی به مشکلات بیجاشدهگان داخلی، پرداخته شده است.
آواره‌گان و حقوق بشری آن‌ها
کسیکه مجبور به ترک محل زیست دایمی خویش در اثر جنگ و منازعات مسلحانه، حوادث طبیعی، فقر و غیره د داخل یک کشور می‌گردد، بیجاشدۀ داخلی شمرده می‌شود که معمولا امکانات خود را از دست می‌دهند و با مشکلات زیادی چون امرار معاش، سرپناه، تعلیم و تربیه، فرصت‌های شغلی و سایر نیازهای مهم زنده‌گی مواجه می‌شوند.
با درنظرداشت کرامت انسانی و حقوق بشری، دولت‌ها تعهدات و مسؤولیت‌های مشخصی در قبال حقوق بشری بیجاشدهگان داخلی دارند. در سطح بین‌المللی، اصل نخست رهنمود ملل متحد در مورد بیجاشدهگان داخلی تصریح می‌کند: «بیجاشدهگان داخلی باید به طور مساویانه از عین حقوق و آزادی‌های که سایر افراد یک کشور در مطابقت با قوانین ملی و بین‌المللی از آن مستفید می‌گردند، بهره‌مند باشند. ایشان نباید به دلیل بی‌جاشده‌گی داخلی در استفاده از حقوق و آزادی‌های شان مورد تبعیض قرار گیرند.»[2]
اعلامیۀ جهانی حقوق بشر نیز تصریح می‌کند: «هر کس حق دارد که سطح زنده‌گی، سلامتی و رفاه خود و خانواده‌اش را از جهت خوراک، مسکن، مراقبت‌های طبی و خدمات لازم اجتماعی تأمین کند، همچنان حق دارد که در موقع بی‌کاری، بیماری، نقض اعضاء، بیوه‌گی، پیری یا در تمام موارد دیگری که به علل خارج از ارادۀ انسان، وسایل امرار معاش او از بین رفته باشد، از شرایط آبرومندانه زنده‌گی برخوردار شود.»[3]
بیجاشدهگان داخلی در افغانستان
در دهۀ نود میلادی به دلیل جنگ‌های داخلی در کشور شمار زیاد افغان‌ها دور از میدان جنگ، در شهرها زنده‌گی می‌کردند. پس از ۲۰۰۱م و آغاز حملات نیروهای ناتو و امریکا بر مناطق مختلف افغانستان، رقم بیجاشدهگان داخلی در کشور به ۱.۲ میلیون تن رسید، ولی پس از تامین امنیت در کشور این رقم به ۶۵۰ هزار تن کاهش یافت.
از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۶م که وضعیت امنیتی کشور در حال بهبود بود، رقم بیجاشدهگان داخلی نیز همه‌ساله کاهش می‌یافت؛ اما پس از سال ۲۰۰۷م که در برخی ولایات ناامنی‌ها روبه افزایش نهاد، رقم بیجاشدهگان داخلی نیز سیر صعودی داشت. در این سال، در تمام افغانستان تقریبا ۱۵۳۷۱۸ تن بیجاشدۀ داخلی وجود داشتند، اما این رقم تا ماه می سال ۲۰۱۵م به ۹۱۶۴۳۵ تن رسید و در سال ۲۰۱۶م شمار بیجاشدهگان داخلی به صورت مجموعی حدود ۱.۵ تن بود[4]. این رقم در سال ۲۰۱۶ به گسترش فعالیت‌های گروه داعش، سقوط کندز و حوادث طبیعی در ولایات شمال افغانستان بلند رفته بود.
در سال گذشته نیز به دلیل وضعیت خراب امنیتی در کشور، شمار بیجاشدهگان داخلی سیر صعودی داشته است و بربنیاد اظهارات مقام‌های وزارت امور مهاجرین و عودت‌کننده‌گان، تنها در سال ۲۰۱۷ میلادی ۶۰۰ هزار افغان در نتیجۀ جنگ و ناامنی از خانه‌های‌شان آواره شده‌اند.
در سال جاری میلادی نیز گزارش‌های ارگان‌های بین‌المللی حاکی از ارقام بلند آواره‌گی در کشور است و از آنجاییکه وضعیت امنیتی از آغاز این سال بیش از پیش روبه وخامت نهاده است، به نظر می‌رسد در این سال نیز شمار بیجاشدهگان داخلی افزایش خواهد یافت. در کل، عوامل افزایش بیجاشدهگان داخلی ناامنی‌های روز افزون، درگیری‌های مسلحانه، بی‌کاری و فقر و حوادث طبیعی به شمار می‌رود.
راه‌کار حکومت در قبال بیجاشدهگان داخلی
دولت افغانستان برای رسیده‌گی به مشکلات بیجاشدهگان داخلی، هرچند برنامه‌هایی نیز روی دست دارد، ولی حقایق زمینی نشانگر وضعیت خراب آواره‌گان داخلی و ناکامی حکومت در رسیده‌گی به مشکلات آن‌هاست.
بر بنیاد “استراتیژی انکشاف ملی افغانستان” چندین ارگان مسؤول رسیده‌گی به وضعیت خراب بیجاشدهگان داخلی اند. در بخشی از این استراتیژی آمده است: «به منظور رسیده‌گی به چالش‌های عودت کننده‌گان و بیجاشدهگان داخلی، دولت باید در جهت ارتقای ظرفیت وزارتخانه‌های ذیدخل در امور عودت، مانند وزارت خارجه، انکشاف شهری، صحت عامه، معارف و غیره توجه کند.»[5]
“پالیسی ملی بیجاشدهگان داخلی” که در ۲۵ نوامبر ۲۰۱۳م توسط شورای وزیران تصویب و در ماه فبروری ۲۰۱۴م رسما به اجراء گذاشته شد، سند دیگری است که در رابطه به رسیده‌گی به نیازمندی‌های بیجاشدهگان، پایان دادن به این معضل از طریق رفع عوامل و زمینه‌های آن، توسط دولت افغانستان تدوین شده است.[6]
سازمان عفو بین‌الملل در گزارش سال ۲۰۱۶ خویش، با ابراز نگرانی از وضعیت خراب بیجاشدهگان داخلی نگاشته بود که تاکنون پالیسی ملی بیجاشدهگان داخلی سال ۲۰۱۴م، به گونۀ درست عملی نشده و آن‌ها با مشکلات گوناگون دست و پنجه نرم می‌کنند.
هرچند حکومت افغانستان و برخی نهادهای داخلی و بین‌المللی گاه‌گاهی با بیجاشدهگان داخلی کمک‌هایی چون مواد غذایی و اسباب اولیۀ زنده‌گی نیز می‌کنند؛ اما این کمک‌ها از یک‌سو اندک به شمار می‌رود و از سوی دیگر در درازمدت با بهبود این قشر جامعه کمک بنیادی محسوب نمی‌شود.
دولت افغانستان و جامعۀ جهانی تاکنون به نیازمندی‌های بنیادی بیجاشدهگان داخلی در افغانستان توجه لازم نکرده است. بیشتر آن‌ها در حال حاضر در سرمای زمستان در خیمه‌ها زنده‌گی می‌کنند و کودکان آن‌ها نه تنها به تعلیم و تربیه دسترسی ندارند، بلکه برای خانواده‌های شان در سر سرک‌ها گدایی می‌کنند.
در کل، این معضل نیز مانند هر عرصۀ دیگر مربوط به تامین صلح و ثبات در کشور است و تا زمانی که جنگ در کشور روز به روز شدت می‌یابد، حکومت افغانستان کاری برای بهبود وضعیت بیجاشدهگان داخلی نخواهد کرد.
پایان
[1] See it online:
[2] اصول رهنمودی ملل متحد در مورد بی‌جا شدن داخلی، اصل نخست: http://morr.gov.af/Content/Media/Documents/IDPGP_Dari_Final21720121014149591458322570.pdf
[3] مادۀ ۲۵، اعلامیۀ جهانی حقوق بشر، سازمان ملل متحد:
http://www.aihrc.org.af/media/files/Laws/Elamia%20ha/Elamiya%20huquqe%20bashar.pdf
[4] مرکز مطالعات استراتیژیک و منطقوی: “په ۲۰۱۷ کال کې د افغان کډوالو وضعیت ته کتنه”، ۲۸ اسد ۱۳۹۶ هـ ش:
[5] استراتیژی انکشاف ملی افغانستان: “استراتیژی سکتور مهاجرین، عودت کننده‌گان و بیجاشدهگان”:
http://morr.gov.af/Content/Media/Documents/DariRefugeeStrategy_final1992011829118381458322570.pdf
[6] وزارت امور مهاجرین و عودت کننده‌گان، “پالیسی ملی بیجاشدهگان داخلی”:
http://morr.gov.af/Content/Media/Documents/NationalIDPPolicy-FINAL-Dari26201484817936553325325.pdf