وزارت تحصیلات عالی افغانستان برای بهبود وضعیت تحصیلات عالی در کشور، به خصوص معیاری‌سازی نصاب تحصیلات عالی، «اجماع ملی بازنگری نصاب تحصیلی کشور» به دستور رئیس جمهور اشرف غنی را روی دست گرفته است.
نصاب کنونی پوهنتون‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی در افغانستان به دلیل معیاری نبودن و کهنه بودن همواره با انتقادها روبه‌رو بوده است. رئیس جمهور غنی نیز بارها وضعیت و سیستم درسی پوهنتون‌های افغانستان را مورد انتقاد قرار داده و بر تغییر و بازنگری نصاب کنونی تحصیلات عالی کشور تأکید کرده است. به گفتۀ او، نهادهای تحصیلات عالی نتوانسته نیروی کار مسلکی و متخصص را به نهادهای دولتی تسلیم دهد.
این در حالی است که در سال ۱۳۸۸ هـ ش کمیتۀ ملی تجدید و انکشاف نصاب در وزارت تحصیلات عالی ایجاد شد و این کمیته در سال ۱۳۹۲هـ ش ۵۲ عنوان کریکولم را که در آن زمان نصاب جدید خوانده شد، به پوهنتون‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی توزیع کرد؛ ولی آن نصاب نیز نه تنها اینکه معیاری و مطابق خواست روز نبوده، بلکه به گونۀ درست تطبیق نیز نشد. پس از آن اقدامی برای بازنگری و اصلاحات در نصاب تحصیلی صورت نگرفته بود.
در این تحلیل وضعیت کنونی تحصیلات عالی در افغانستان، اجماع ملی نصاب وزارت تحصیلات عالی و چگونگی نیاز تغییر در نصاب تحصیلی پرداخته شده است.
وضعیت تحصیلات عالی
بربنیاد آمار موجود از سال ۱۳۵۵هـ ش که در آن وزارت تحصیلات عالی بنیان نهاده شده، تا سال ۱۳۸۰ هـ ش و تشکیل نظام جدید در کشور، عرصۀ تحصیلات عالی کشور نشان‌دهندۀ وضعیت پر تحول بوده است. پس از سال ۱۳۸۱هـ ش، وضعیت تحصیلات عالی از ناحیۀ کمیت رو به بهبود نهاد، ده‌ها پوهنتون و نهاد تحصیلات عالی خصوصی، در کنار پوهنتون‌های دولتی آغاز به فعالیت نموده و هم اکنون حدود ۳۲ موسسۀ دولتی و ۱۳۰ مؤسسۀ خصوصی تحصیلات عالی در افغانستان فعالیت دارند؛ ولی در طول بیش از یک ونیم دهۀ گذشته و مصرف میلیاردها دالر، ظرفیت کیفی تحصیلات عالی هنوز هم یک مشکل جدی در عرصۀ تحصیلات عالی در کشور به حساب می‌رود.
در این زمینه می‌توان به چند مورد ذیل اشاره کرد:
- عدم موجودیت یک استراتیژی ملی برای آموزش؛
- ضعف مدیریتی در وزارت تحصیلات عالی افغانستان؛
- کهنه بودن و عدم هم‌خوانی نصاب تحصیلات عالی با ضرورتهای کشور؛
- عدم موجودیت هماهنگی در جذب محصلین نظر به نیاز بازار کار؛
- کمبود وسایل تعلیم و تعلم در نهادهای تحصیلات عالی؛
- نظارت ضعیف در نهادهای تحصیلات عالی؛
- کمبود کادرهای مسلکی و علمی و کادرهای تدریسی متفرغ و شایسته؛
- رکود تحقیقات علمی و عدم موجودیت تأسیسات زیربنائی برای بحث و تحقیق علمی؛
موجودیت مشکلات مذکور و سایر مشکلات بنیادی در تحصیلات عالی افغانستان، باعث شده که نه تنها فارغ تحصیلان مبدل به عناصر کارآمد و موثر در جامعه نشوند، بلکه در بسیاری موارد جوان و سرنوشت جوانان به جدی‌ترین معضل اجتماعی نیز مبدل گردیده است و از این جمله یکی از مهم‌ترین مشکلات موجود در تحصیلات عالی، معیاری نبودن، کهنه بودن و غیر واقعبینانه بودن نصاب تحصیلی و عدم تطبیق درست آن است.
اجماع ملی نصاب
با توجه به نیاز جدی یک نصاب معیاری تحصیلی، وزارت تحصیلات عالی پس از سال‌ها مصمم شده تا در این راستا گام بردارد. پروسۀ اجماع ملی بازنگری و معیاری‌سازی نصاب تحصیلی (NCCRS)، طرح وزارت تحصیلات عالی افغانستان است که بر اساس آن قرار است نصاب‌های کنونی، با درنظرداشت نیاز بازار کار و معیارهای جهانی بازنگری و تجدید گردد.
براساس اظهارات مقام‌های وزارت تحصیلات عالی، بحث‌های کارشناسان اجماع ملی نصاب روی شش محور ذیل می‌چرخد:
- بازنگری و ساختار رشته‌های فعلی و جدید؛
- ارزیابی و بازنگری کریکولم‌ها بر مبنای تقاضای بازار کار و انکشافات اخیر تحصیلات عالی در جهان و معادل‌سازی آن با سایر کشورها؛
- تطبیق سیستم کریدیت در تمام پوهنتون‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی؛
- تعیین شیوه‌های تدریس نوین؛
- برجسته‌سازی نقش تحقیقات دانشگاهی.
- بررسی منابع و پیشرفت‌های علمی استادان؛
هرچند بازنگری نصاب‌ها یکی از اقدامات مهم در عرصۀ تحصیلی به شمار می‌رود، ولی مشکلاتی نیز در این راستا دیده می‌شود که ممکن این طرح بیشتر روی کاغذ باقی خواهد ماند و در تدویر کنفرانس‌های تبلیغاتی محدود خواهد شد.
از یک‌سو مدت زمانی که وزارت تحصیلات عالی برای تجدید نصاب تحصیلی معیاری و پاسخگوی نیازهای کشور تعیین نموده، کافی نیست. تغییر تمام نصاب‌های تحصیلی چنانچه این وزارت مصمم است، در مدت کوتاه امکان ندارد. وزارت تحصیلات عالی اگر در طول چند سال نیز این کار را چنانچه لازم است، انجام دهد، موفق خواهد بود.
پوهنتون‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی کشور با مشکلات کمبود کادر علمی و مسلکی، وسایل معاصر تعلیم وتعلم، ظرفیت و سویۀ پایین تعلیمی فارغان دورۀ ثانوی که به مؤسسات تحصیلی راه می‌یابند، دست و پنج نرم می‌کنند. مسئولان وزارت تحصیلات عالی نیز می‌پذیرند که وضعیت در داخل مراکز تحصیلی طوری است که حلقات خاصی سمت استادی را در این مراکز در اختیار گرفته‌اند و به نیروی جدید و آراسته با دانش امروزی اجازه نمی‌دهند تا به عنوان استاد وارد مؤسسات تحصیلی شوند.
بنابراین، اگر وزارت تحصیلات عالی موفق به ایجاد یک نصاب معیاری نیز شود، تطبیق نصاب برابر با معیارهای جهانی با بیش از ۵۰ درصد استادانی که در سطح لیسانس تحصیل کرده‌اند و در وضعیت که نهادهای تحصیلی هم‌اکنون به سر می‌برند، دشوار و زمینۀ عملی آن کمتر است. ضعف جدی مدیریتی در وزارت تحصیلات عالی و سایر نهادهای تحصیلی، و نظارت ضعیف در این نهادها نیز تطبیق نصاب معیاری را به چالش می‌کشد.
در کل، نظر به اقداماتی که وزارت تحصیلات عالی تاکنون انجام داده و طرح این پروسه که محقق مرکز مطالعات به آن دست یافته است، نشانگر آن است که این پروسه بیشتر تبلیغاتی به نظر می‌رسد و قسمیکه لازم است با این مسئلۀ استراتیژیک برخورد صورت نگرفته است.
نیاز به تغییر در سیستم تحصیلات عالی، اما چگونه؟
هرچند کشور نیازمند جدی تدوین نصاب جدید مبتنی بر واقعیت‌های حاکم بر فضای افغانستان و با توجه به معیارهای جهانی و فراهم نمودن بسترسازی برای معرفی و تطبیق آن است؛ اما اینکه چگونه می‌توان یک سیستم مفید و موثری که جواب‌گوی ضرورتهای جهان معاصر و نیز جامعۀ افغانی باشد، ایجاد کرد؟ چند نکتۀ ذیل قابل یادآوری است:
- وزارت تحصیلات عالی نیاز دارد در قدم نخست برای اصلاحات در سیستم نظام مدیریتی این وزارت و در قدم دوم برای ایجاد یک استراتیژی منظم و همه‌جانبه که جواب‌گوی حل مشکلات موجود در نهادهای تحصیلات عالی افغانستان باشد، اقدامات جدی نماید.
- سطح کیفیت آموزش دورۀ ثانوی که تهداب دورۀ تحصیلات عالی می‌باشد، بالا برده شود تا فارغین دورۀ ثانوی ظرفیت اخذ دروس تحصیلات عالی را داشته باشند. در کنار این، وزارت تحصیلات عالی در جذب محصلین نظر به نیاز بازار کار، یک سیستم موثر را روی دست گیرد.
- تحقیق یک امر مهم و ضروری در بلند بردن کیفیت درس در پوهنتون‌ها می‌باشد، در حال حاضر در نهادهای تحصیلات عالی افغانستان، تحقیق یک امر بیگانه و بیسار غریب گشته است. توجه به بخش تحقیق، محققین و ساخت زیربناها برای بحث‌های علمی و تحقیق، از مواردی است که وزارت تحصیلات عالی بیشتر از پیش برایش توجه کند.
- وادار نمودن استادان به نوشتن بحث‌های علمی. یعنی ترفیعات استادان به اساس نوشتن هر کتاب اجرا نشود، بلکه از سوی پوهنتون‌ها و وزارت تحصیلات عالی برای اجرای ترفیع، نوشتن بحث‌های دقیق، علمی و مطابق با ضرورتهای معاصر، یک شرط گذاشته شود.
- موجودیت وسایل مدرن تعلیم و تعلم نیز از مواردی است که هم بر سویۀ محصل و هم بر سویۀ استاد تاثیر مستقیم دارد. وزارت تحصیلات عالی در این زمینه در پوهنتون‌ها و دیگر نهادهای تحصیلات عالی برای تأسیس کتابخانه‌های مجهز دست به کار شود. زمینۀ دسترسی به کتابخانه‌های الکترونیکی و مراکز معلوماتی به محصلین و استادان مهیا گردد.
- برای دست یافتن و عملی ساختن موارد مذکور طبیعی است که به موجودیت بودجۀ کافی نیاز است. بنابراین، برای بهبود وضعیت تحصیلات عالی باید بودجۀ بیشتر به مصرف رسانیده شود.
نتیجه‌گیری
رسیدن به تحصیلات عالی با کیفیت منجر به رشد فرصت‌های شغلی به اساس نیازمندی و تقاضای بازار کار، اعتبار بخشی و تضمین کیفیت نظام تحصیلات عالی افغانستان می‌گردد؛ اما رسیدن به این هدف تنها با ایجاد طرح‌ها روی کاغذ، راه‌اندازی محافل پر شکوه و بیانیه‌ها ممکن نخواهد بود.
گام کنونی که تحت نام «اجماع ملی بازنگری و معیاری سازی نصاب تحصیلی» از سوی وزارت تحصیلات عالی برداشته شده است، در ذات خود یک اقدام خوب و موثر است؛ اما طرحی که این وزارت برای تطبیق آن در نظر دارد، با مشکلات زیادی نیز همراه است.
وزارت تحصیلات عالی در کل با نبود یک استراتیژی دقیق و موثر، هم در نظام مدیریتی این وزارت و هم در سیستم تحصیلات عالی کشور مواجه است. به همین دلیل، مشکل اصلی در تطبیق طرح‌ها است و این مشکل تنها از راه تغییرات بنیادی در وزارت تحصیلات عالی و سیستم تحصیلات عالی حل شده می‌تواند.
مهم‌تر از این، در حالیکه مشکلات موجود به ضعف مدیریت در وزارت تحصلات عالی بر می‌گردد، همزمان با اقدام این وزارت برای بازنگری نصاب تحصیلی، سرپرست وزارت تحصلات عالی از سمت خود استعفا می‌دهد که در چنین وضعیت بی‌ثباتی، اقدام به چنین مسئلۀ استراتیژیک نیز قابل تامل است.
پایان