حسن روحانی، رئیس جمهور ایران در مراسم افتتاح «کنفرانس بین‌المللی مقابله با گرد و غبار؛ چالش‌ها و راه‌حل‌ها» که به تاریخ ۱۳ و ۱۴ ماه سرطان با حضور نماینده‌گان ۳۴ کشور در تهران برگزار شده بود، از ساخت بندهای متعدد در افغانستان انتقاد کرد و گفت که تهران نمی‌تواند در برابر ساخت بندهای مانند کجکی، کمال خان، سلما و سایر بندها در شمال و جنوب افغانستان بی‌تفاوت باشد.
حکومت افغانستان در واکنش به این سخنان روحانی گفت که افغانستان در چند سال گذشته نتوانسته است از آب‌های خود بهره بگیرد، اما اکنون برای این کار به‌گونۀ جدی اقدام کرده و هیچ کسی حق ندارد در برابر چنین برنامه‌های افغانستان موانع ایجاد کند. این در حالی است که از مجموع آب‌های افغانستان ۸۰ در صد آن در حال حاضر به کشورهای همسایه بخصوص ایران و پاکستان می‌ریزد.
در این تحلیل بر آب‌های مشترک افغانستان، انتقاد اخیر رئیس جمهور ایران از ساخت بندها در افغانستان و چگونگی مدیریت آب و برنامه‌های حکومت وحدت ملی، پرداخته شده است.
آب‌های مشترک و افغانستان
آب‌های که میان دو و یا بیشتر از دو کشور در مرز‌های مشترک جریان دارد و یا هم مسیر جریان آب از دو و یا بیشتر از دو کشور گذشته باشد، آب‌های مشترک گفته می‌شود که هر جانب مطابق اصول و قوانین بین‌المللی تقسیم آب، از آن استفاده می‌کند.
قوانین بین‌المللی می‌گوید که آب باید به شکل عادلانه و منصفانه مدیریت شود. به همین دلیل، یکی از راه‌حل‌های که اکثر کشورها در رابطه به موضوع سهم‌بندی آب‌های مشترک از آن استفاده می‌کنند، عبارت از انعقاد توافقنامه‌ها در این مورد است و مطابق مواد توافق شده، آب‌های جاری میان کشورها تقسیم می‌گردد.
افغانستان کشوری است کوهستانی و محاط به خشکه که از جملۀ شش کشور همسایۀ خود، با پنج کشور مشترکات آبی دارد. آب‌های افغانستان در پنج حوزۀ (دریای آمو، دریای هلمند، دریای کابل، حوزۀ هریرود-مرغاب و حوزۀ شمال) جریان دارد و با تاجکستان در حوزۀ آمو که بعداً به ازبکستان و ترکمنستان جریان می‌یابد، در حوزۀ هریرود-مرغاب با ترکمنستان و ایران، در حوزۀ دریای هلمند با ایران و در دریای کابل با پاکستان مشترکات دارد.
عدم موجودیت قرارداد‌ها و توافقات در مورد استفاده از آب‌های افغانستان با کشورهای همسایه و عدم حل و فصل این معضل با این کشورها، مشکلات زیادی را فراراه افغانستان قرار داده است و در آینده نیز با مشکلات مواجه خواهد بود. چون هر زمانیکه افغانستان به ساختن بندها بالای دریاهایش اقدام نموده با واکنش‌های تخریبی همسایه‌گان روبه‌رو شده است.
انتقاد تهران از «دیپلوماسی آب» کابل
همکاری و مذاکره بر سر آب، مدیریت آب، مسائل محیط زیست و نقش آب در توسعۀ اقتصادی، از جمله موارد جدایی ناپذیر تعاملات کشورها با یکدیگر و سیاست خارجی آنها تلقی می‌شود که ما آن را با عنوان «دیپلماسی آب» می‌شناسیم. اما آب در سیاست بین‌المللی هم مایۀ دوستی و همکاری و هم مایۀ دشمنی و اختلافات است و نیز در کنار تامین انرژی و غذا، تامین آب‌ها از مسائل مهم سیاست خارجی کشورها به شمار می‌رود.
ایران یگانه کشوری است که افغانستان در بین همسایه‌گان خود با آن کشور در مورد آب دریای هلمند توافقنامۀ تقسیم آب را امضا کرده است.[۱] آنزمان در بند کجکی هلمند بیشتر از ۵ میلیون متر مکعب آب موجود بود و به جاری شدن ۲۰ درصد آن برای ایران توافق صورت گرفته بود، ولی با وجود کاهش سطح آب در افغانستان، نزدیک به ۸۰ درصد آب به ایران سرازیر می‌شود. با این هم ایران تاکید بر عدم ساخت بندها در افغانستان می‌کند و رئیس جمهور ایران هفتۀ گذشته در کنفرانس بین‌المللی مقابله با گرد و غبار که به میزبانی این کشور در تهران برگزار شده بود، در رابطه به مهار آب‌ها و اعمار بندهای آب در افغانستان، بخصوص روی دریای هلمند، انتقاد کرد و گفت که «ما نمی‌توانیم در برابر احداث سدهای متعدد در افغانستان و بندهای مانند کجکی، کمال خان، سلما و سایر سدها و بندها که بر ولایت خراسان سیستان و بلوچستان این کشور تأثیرگذار است، بی‌تفاوت باشیم.» وی همچنان افزود: «اگر دریاچه هامون به طور کامل خشک شود، نه تنها این منطقه سیستان و بلوچستان ایران از گرد و غبار در رنج خواهد بود، بلکه افغانستان هم از آن رنج خواهد برد.»[۲]
این سخنان رئیس جمهور ایران با واکنش‌های تند حکومت افغانستان، مجلس نماینده‌گان، جامعۀ مدنی، احزاب سیاسی و مردم روبه‌رو شد. ارگ ریاست جمهوری در واکنش اعتراضی خود گفت: «این حق ماست که از آب‌های کشور خود بهره ببریم، هر کسی که چنین سخنانی را به کار می‌برد، بی‌جاست. حکومت افغانستان حق دارد که از منابع خود برای منافع ملت خود استفاده کند و این از اولویت‌های ماست. ما در برابر چنین اظهار نظرها می‌توانیم تنها این را بگویم که آنها باید فکر کنند که چه می‌گویند».[۳] در همین حال مردم نیز در پایتخت[۴] و ولایات[۵] در واکنش به اظهارات اخیر رئیس جمهور ایران تظاهرات کردند و ایران را بر مداخلات در امور داخلی افغانستان متهم کرد.
در چند دهۀ گذشته، استمرار جنگ در افغانستان سبب شده تا پروژههای زیربنایی برای بهره‌برداری از آب، به اکمال نرسد. در کنار سایر نیازهای زراعتی و غیره، یکی هم تولید برق در کشور است که ظرفیت ایجاد بندهای برق در مناطق مختلف کشور موجود است و افغانستان بیشتر از نیاز خویش ظرفیت تولید برق را دارا می‌باشد، ولی حکومت افغانستان همه‌ساله پول‌های زیادی را صرف تورید برق از کشورهای همسایه خود می‌کند.
حکومت وحدت ملی و مدیریت آب‌ها
افغانستان دارای منابع طبیعی زیادی است که در مسیر پیشرفت و توسعه خود نیاز دارد، با استفاده از آنها بتواند این مسیر را به‌خوبی بپیماید و آب به عنوان یکی از منابع حیاتی و ارزشمند، پاسخگو به این نیاز افغانستان می‌باشد.
با روی‌کار آمدن حکومت وحدت ملی، رئیس جمهور غنی در نشست‌های متعدد مربوط به رشد اقتصادی و توسعۀ بشری افغانستان، همواره به مسألۀ آب و نقش حیاتی آن اشاره کرده و همواره تاکید بیشتر بر توجه جدی به این عرصه کرده است. هرچند در زمینۀ مدیریت آب‌ها و سایر امور مربوط، وزارتخانه‌های انرژی و آب، احیا و انکشاف دهات و زراعت و آبیاری، کار می‌کنند، ولی در سال ۱۳۹۴ هـ ش «شورای عالی اراضی و آب» تحت نظر رئیس جمهور غنی نیز تأسیس شد. علاوه بر این، برنامۀ انکشاف منابع آب، برنامۀ ملی بازسازی و اصلاح تأسیسات آب، و نیز برنامۀ تحکیم سواحل دریاهای کشور در راستای مدیریت منابع آبی نیز راه‌اندازی شده است.
برخی فعالیت‌هایی که تاکنون توسط حکومت وحدت ملی انجام یافته، قرار ذیل می‌باشد:
- اکمال کار بند سلما: بند سلما پروژه‌ای است که بیش از چهل سال طول کشید و نخستین مطالعات فنی آن در سال ۱۳۳۹ هـ ش انجام شده بود؛ اما آن زمان جنگ و ناامنی در کشور باعث توقف کار این پروژه شد. پس از سقوط رژیم طالبان با روی‌کار آمد حکومت جدید، بالآخره در سال ۱۳۸۴ هـ ش دوباره روی تجدید مطالعات فنی، اصلاح طرح و اعمار ساختمان بند کار آغاز شد. قرار بود این بند در سال ۱۳۸۸ هـ ش به بهره‌برداری سپرده شود، ولی از آنجاییکه بند سلما بر رودخانۀ هریرود اعمار شده و این رودخانه یکی از منابع آب مشترک بین افغانستان و همسایه‌گان غربی‌اش (ایران و ترکمنستان) است، این پروژه در دولت قبلی همیشه دست‌خوش زیاده‌خواهی‌های بیرونی و محافظه‌کاری‌های داخلی بوده و اکثرا ملاحظات سیاسی بر منافع ملی در جریان تطبیق پروژه ترجیح داده می‌شد که بالآخره در زمان حکومت وحدت ملی، این بند به بهره‌برداری سپرده شد.
- آغاز کار تدارکاتی ۳۲ بند ذخیرۀ آب به ارزش ۲٫۳۳ میلیارد دالر که شامل مطالعات تخنیکی، دیزاین تفصیلی و ساختمانی می‌باشد.
- اعمار و بازسازی ده‌ها کانال، سربند و پروژههای تحکیم سواحل دریاها جهت جلوگیری از ضایعات و استفاده موثر از آب.
- احیاى ۱۹۵۳ کیلومتر زیرساخت‌هاى آبیارى در پنج حوزۀ آبی کشور که منجر به افزایش قابل ملاحظۀ آب براى آبیارى بیش از ۵۲۰۰ هزار هکتار زمین زراعتى شده است.
- تکمیلِ دیزاین پروژۀ گمبیری ولایت ننگرهار، به منظور آبیاری ۳۵ هزار هکتار زمین زراعتی.
- نهایی شدن سند مبانی دیپلوماسی آب، طرح و ترتیب مسودۀ پالیسی آب‌های فرامرزی، ترتیب مسودۀ پالیسی آب‌های زیر زمینی، ترتیب مسودۀ پالیسی و استراتیژی ظرفیت‌سازی سکتور آب، ترتیب پالیسی مدیریت منابع آب، طرح ایجاد ادارۀ تحکیم سواحل دریای آمو، طرح احیا و بازسازی کاریزها از موارد دیگری اند که حکومت وحدت ملی در فعالیت‌های انجام شدۀ خود آنرا یادآور می‌شود.[۶]
با این هم، دیده می‌شود که بیشتر فعالیت‌های انجام‌یافته در زمان حکومت وحدت ملی ساخت طرح‌ها و ترتیب مسوده‌ها و پالیسی‌ها بوده، ولی در عرصۀ عملی ساختن آنها کم‌تر گام برداشته شده است که یکی از عوامل آن نیز کارشکنی کشورهای همسایه در تمویل، طراحی و احداث پروژههای بزرگ مرتبط با بهره‌برداری از آب می‌باشد.
پایان
[۱] این توافقنامه در زمان صدارت موسی شفیق با پادشاه پهلوی ایران در مورد آب‌های دریای هلمند، عقد گردید.
[۲]بی بی سی فارسی: «افغانستان: سدسازی در افغانستان نباید موجب نگرانی حسن روحانی باشد»، ۱۴ سرطان ۱۳۹۶ هـ ش: http://www.bbc.com/persian/afghanistan-40507469
[۳] رادیو آزادی: «واکنش ارگ به اظهارات روحانی: از منابع طبیعی بهره‌گیری خواهیم کرد»، ۱۴ سرطان ۱۳۹۶ هـ ش:
https://da.azadiradio.com/a/28597376.html
[۴] صدای امریکا: «مظاهراتی برضد ایران در کابل راه‌اندازی شد»، ۱۸ سرطان ۱۳۹۶هـ ش:
https://www.darivoa.com/a/anti-Iran-demonstration-was-held-in-Kabul-/3934534.html
[۵] بی بی سی فارسی: «تظاهرات در هلمند علیه سخنان رییس جمهور ایران»، ۱۶ سرطان ۱۳۹۶ هـ ش:
http://www.bbc.com/persian/afghanistan-40531361
[۶] ریاست عمومی ادارۀ امور ریاست جمهوری: «حکومت و مدیرت منابع آبی کشور»، در لینک ذیل: