عشقآباد پایتخت ترکمنستان این بار میزبان هفتمین کنفرانس همکاری‌های اقتصادی منطقوی برای افغانستان یا ریکا (RECCA) بود. در این کنفرانس که در روزهای سه‌شنبه و چهارشنبه (۱۴ و ۱۵ نوامبر ۲۰۱۷) برگزار شد، نماینده‌گان ۴۴ کشور منطقه و جهان و ۳۸ سازمان بین‌المللی شرکت کردند.
محمد سرور دانش، معاون دوم ریاست جمهوری افغانستان در رأس یک هیأت دولتی در این کنفرانس دو روزه اشتراک و با مقام‌های کشورهای عضو «ریکا» و سازمان‌های منطقوی و بین‌المللی نیز، روی چگونگی سرمایه‌گذاری، تجارت و ترانسپورت کشورهای همسایۀ افغانستان و منطقه بحث و گفتگو کرد.
یکی از رخدادهای مهم این کنفرانس امضای توافقنامۀ «راه لاجورد» میان افغانستان، ترکیه، ترکمنستان، آذربایجان و گرجستان بود.
در این تحلیل بر پروسۀ کنفرانس‌های ریکا، تاثیر کنفرانس‌های گذشتۀ ریکا بر افغانستان و منطقه، به خصوص کنفرانس اخیر، و توافقنامۀ «راه‌لاجورد» پرداخته شده است.
کنفرانس ریکا «RECCA»
کنفرانس همکاری‌های اقتصادی منطقوی برای افغانستان به اختصار «RECCA»[۱] به ابتکار وزارت خارجۀ افغانستان در سال ۲۰۰۵م کلید خورد و نخستین نشست آن نیز به تاریخ ۵ دسامبر همین سال در کابل برگزار گردید.
از سال ۲۰۰۵م الی اکنون هفت کنفرانس این پروسه برگزار گردیده است. دومین نشست ریکا در سال ۲۰۰۶ در دهلی نو پایتخت هند، سومین نشست آن در سال ۲۰۰۹ در اسلام‌آباد، چهارمین نشست آن در سال ۲۰۱۰ در استانبول ترکیه، پنجمین نشست آن در سال ۲۰۱۲ در دوشنبه پایتخت تاجیکستان و ششمین نشست آن نیز در سال ۲۰۱۵ در کابل برگزار شد. کنفرانس اخیر، هفتمین اجلاس ریکا بود که هفتۀ گذشته در عشقآباد تدویر یافت.
کنفرانس ریکا (RECCA) به هدف تقویت همکاری‌های اقتصادی منطقوی، ایجاد همگرایی منطقوی به منظور اجرای طرح‌ها و پروژه‌های مهم زیربنایی با محوریت افغانستان و در تامین منافع همه اعضاء، ایجاد شده است.
ریکا پس از ۱۲ سال به یک نشست اقتصادی موثر تبدیل شده و اکنونی یکی از کنفرانس‌های بزرگ به سطح منطقه است که با اشتراک نماینده‌گان بیش از ۷۰ کشور منطقه و سازمان‌های بین‌المللی برگزار می‌شود و روی پروژه‌های بزرگ زیربنایی بحث می‌کنند. با توجه به میزان بلند حضور نماینده‌گان بلندرتبۀ کشورها، این کنفرانس از اهمیت فراوانی برخوردار است و در تناظر پیوند منافع مشترک، به عنوان یک فرصت کاهش‌دهندۀ مشکلات سیاسی، امنیتی و اقتصادی مطرح است.
تعهدات «ریکا» تا چه اندازه عملی شده‌اند؟
در شش کنفرانس گذشتۀ «ریکا»، تعهدات و توافقات مهمی چون توجه به زراعت و گسترش صنعت زراعتی، توسعۀ تجارت، توسعۀ حمل و نقل ترانزیتی، تشویق سرمایه‌گزاری خارجی در منطقه به خصوص افغانستان، استفادۀ مشترک از آب‌ها، مبارزه با مواد مخدر، ایجاد پروژه‌های اقتصادی میان کشورهای منطقه تا تمام این کشورها بتوانند در کوتاه‌مدت از آن سود ببرند، تلاش در برابر از بین بردن بی‌باوری‌های موجود میان برخی کشورها به هدف مهیا کردن زمینۀ همکاری‌های اقتصادی، همکاری کشورهای منطقه با افغانستان به منظور مبدل شدن این کشور به مرکز انرژی منطقه، روی دست گرفتن یک پلان جامع برای برگشت مهاجرین افغان و نیز ساخت کمپ‌ها برای مهاجرین، ساخت سرک‌های منطقوی، ساخت خط آهن منطقوی، استخراج معادن و غیره صورت گرفته است.
پروسۀ استانبول یا قلب آسیا، آغاز کار پروژۀ انتقال گاز تاپی و پروژۀ انتقال انرژی کاسا ۱۰۰۰، افتتاح خط آهن اتامراد-آقینه، کار روی خط آهن خواف-هرات، موافقتنامۀ بندر چابهار، توافقنامۀ راه لاجورد و غیره از دست‌آوردهایی محسوب می‌شوند که در این کنفرانس‌ها روی آن بحث صورت گرفته است.
با این هم و باوجود اهمیت فراوان این کنفرانس، بیشتر پروژه‌ها و تعهداتی که در اعلامیه‌های این کنفرانس‌ها مورد توافق قرار گرفته‌اند، روی کاغذ باقی مانده و عملا به استثنای چند مورد مشخص، کاری صورت نگرفته است. اگر تعهدات و توافقات ریکا به گونۀ درست عملی شود، از یک‌سو زیربناهای افغانستان ساخته می‌شود و از سوی دیگر افغانستان به مرکز ترانزیت، تجارت و انرژی منطقه مبدل خواهد شد. بنابراین، نیاز به سکرتریتی در کابل برای عملی نمودن درست این تعهدات دیده می‌شود. هرچند یکی از دلائلی که مصوبات این کنفرانس کمتر جنبۀ عملی به خود می‌گیرد، اختلافات میان برخی کشورها به عنوان مثال افغانستان، پاکستان و هند به شمار می‌رود که این کنفرانس بزرگ منطقوی را تحت تاثیر قرار داده است.
در کنفرانس «ریکا-۷» چه گذشت؟
در کنفرانس دو روزۀ “ریکا–هفت” در عشقآباد، روی ارزیابی پیشرفت‌ها در تعهدات ششمین کنفرانس ریکا، بحث روی تقویت همکاری‌ها میان تاجران و سرمایه‌گذاران در سطح منطقه، شناسایی چالش‌ها و موانع و بررسی نیازهای مالی و فرصت‌های سرمایه‌گذاری در رابطه به پروژه‌های منطقوی، تسهیل تجارت و ترانزیت، انرژی، مخابرات و ترانسپورت و پروژه‌های توانمندسازی اقتصادی زنان بود.
در روز نخست این کنفرانس یک نشست مهم در مورد تجارت منطقوی و نشست دیگری که از آن به عنوان یک رخداد مهم و تازه در تاریخ کنفرانس “ریکا” نام برده می‌شود، تحت عنوان توانمند سازی زنان در عرصۀ تجارت برگزار گردید.
در این نشست رولا غنی بانوی اول افغانستان سخنرانی کرد و در جریان سخنرانی‌اش کنفرانس ریکا را یک چهارچوب موثر برای شکل‌گیری همکاری و همگرایی منطقه خواند و گفت که نقش زنان افغانستان در عرصۀ تجارت برجسته‌تر شده است و کار دوشادوش مردان و زنان باعث تقویت اساس خانواده و در نهایت جامعه و منطقه خواهد شد.
در روز دوم کنفرانس ریکا، توافقنامۀ پنج‌جانبۀ «راه لاجورد» میان افغانستان، ترکیه، ترکمنستان، آذربایجان و گرجستان به امضاء رسید. صلاح الدین ربانی سرپرست وزارت خارجۀ افغانستان پس از امضای این توافقنامه در سخنرانی‌اش اظهار داشت که امضای این توافقنامه در نتیجۀ تلاش‌های مشترک کشورهای منطقه و جهان، به خاطر تقویت اتصال و گسترش تجارت از طریق سرمایه‌گذاری روی زیربناها و بهبود همکاری و هماهنگی صورت گرفت.
در کل همه کشورهای عضو کنفرانس «ریکا» بیشتر در بخش پروژه‌های بزرگ اقتصادی و نگرانی‌های امنیتی منطقه تمرکز داشتند. بحث روی عملی شدن پروژه‌های بزرگ منطقوی به شمول پروژه‌های تاپی، کاسا ۱۰۰۰، «راه لاجورد» و سایر پروژه‌ها، از اهداف مهم این نشست بود.
راه لاجورد و اهمیت آن در منطقه
براساس مطالعات نهادهای مستقل، این مسیر که تاریخچۀ آن به بیش از دو هزار سال می‌رسد، یکی از مسیرهای اصلی راه ابریشم بوده است. در آن زمان احجار قیمتی افغانستان به شمول لاجورد از معادن بدخشان از همین مسیر به اروپا، بالکان و کشورهای سواحل مدیترانه صادر می‌شد و به همین دلیل نام این مسیر نیز «راه لاجورد» انتخاب شده است.
طرح «راه لاجورد» در سال ۲۰۱۴م به ابتکار افغانستان با کشورهای ذیدخل درمیان گذاشته شد که از سوی کشورهای منطقه مورد توجه و استقبال قرار گرفت. راه لاجورد که از افغانستان آغاز خواهد شد، از مسیر بندر «ترکمن‌باشی» کشور ترکمنستان، شهر «باکو» آذربایجان و منطقۀ تفلیس گرجستان به دریای سیاه و بعدا با گذشتن از کشور ترکیه، افغانستان را به آب‌های آزاد و اروپا وصل می‌کند.
افغانستان یک کشور محاط به خشکه است و نیاز دارد تا برای ترانزیت و تجارت خود مسیرهای خوبی به آب‌ها پیدا کند. چالش‌های امنیتی و سایر مشکلات ترانزیتی در مسیر بحر هند برای افغانستان، باعث شد تا این کشور در جستجوی راه‌های بدیل برای رسیدن به بحر و ارتباط با کشورهای صنعتی و دیگر کشورهای جهان شود.
موافقتنامۀ راه لاجورد یکی از پروژه‌های دارای اولویت ریکا بوده و امضای آن از دستاوردهای مهم ریکا به شمار می‌آید. چند نکتۀ مهمی را که به راه لاجورد اهمیت ویژۀ می‌دهد و نیز برای اجرای طرح آن فرصت‌های خوبی پنداشته می‌شود، می‌توان چنین برشمرد:
نخست؛ راه لاجورد مسیر کوتاه، ارزان‌تر و مطمئن‌تر برای وصل شدن افغانستان به اروپا است، چون از افغانستان تا بندر ترک‌باشی و نیز از باکوی آذربایجان تا ترکیه جاده‌های خط آهن وجود دارند.
دوم؛ تعهد چین برای سرمایه‌گذاری حدود ۴۰ میلیارد دالر در این بخش، نیز فرصت خوبی برای عملی شدن طرح راه لاجورد می‌باشد.
سوم؛ راه‌لاجورد از لحاظ هزینۀ انتقال اموال نسبت به راه پاکستان اقتصادی است.
چهارم؛ این راه می‌تواند کشورهای آسیای جنوبی را با چین و کشورهای اروپایی، از طریق افغانستان وصل نماید.
پنجم؛ راه‌لاجورد باعث کاهش وابستگی افغانستان برای انتقال اموال از راه‌های پاکستان و ایران خواهد شد.
ششم؛ راه‌لاجورد یک چانس بزرگی برای کشورهای ترکمنستان، آذربایجان و گرجستان نیز است، چون مشارکت این کشورها با اروپا، باعث کاهش وابستگی آن‌ها با روسیه خواهد شد.
با این همه، نبود امنیت و ثبات در افغانستان و منطقه، نبود اطمینان از همکاری ایران و روسیه در عملی کردن این طرح، مهیا نبودن زمینه‌ها برای انتقال کالا و خدمات دیگر در کشورهای که می‌خواهند از این طرح استفاده کنند، چالش‌هایی اند که در برابر «راه لاجورد» قرار دارند و ممکن در زمینۀ عملی شدن این طرح باعث ایجاد مشکلاتی نیز گردد.
پایان
[۱] Regional Economic Cooperation Conference for Afghanistan.