گزارش مشترک حکومت افغانستان و سازمان ملل متحد نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۶ میلادی کشت کوکنار ۱۰ فیصد و تولید تریاک ۴۳ فیصد در افغانستان افزایش یافته است و امسال نیز افغانستان یکی از تولید کننده‌گان بزرگ مواد مخدر در جهان به شمار می‌رود.
پس از نشر این گزارش ولسی جرگه افغانستان وزرای مبارزه با مواد مخدر، صحت و امور داخلۀ کشور را استجواب کرد و اعضای ولسی جرگه سوالات شان را در پیوند به عوامل این افزایش و بلند رفتن آمار معتادین در کشور مطرح کردند.[۱]
هرچند حکومت افغانستان گاه‌گاهی از دست‌آوردها به خصوص در بازداشت قاچاقچیان مواد مخدر و تخریب کشتزارهای کوکنار سخن می‌گوید، اما اینکه هر روز میزان کشت، تولید و ترافیک مواد مخدر افزایش می‌یابد، معنایش این است که یک جای کار می‌لنگد و حکومت افغانستان نیز می‌پذیرد که مبارزۀ آنها با مواد مخدر در این سال موفق نبوده است.
باآنکه مشکل مواد مخدر یک چالش جهانی است و در جهان کشوری وجود ندارد که از تبعات منفی این پدیدۀ شوم در امان باشد و قاچاق مواد مخدر چهارمین بحران جهانی است که طبق بعضی از آمار‌ها، تعداد معتادان در سراسر جهان به بیش از ۲۵۰ ملیون نفر می‌رسد؛ اما افغانستان یکی از کشورهایی است که بیشترین زیان را از این ناحیه متحمل می‌شود. از یک‌سو حیثیت افغانستان را در جهان خدشه‌دار ساخته و از سوی دیگر، حدود ۳.۵ ملیون افغان به نحوی از مواد مخدر استفاده می‌کنند که در این میان وضعیت ۱.۵میلیون آنان نگران‌کننده گفته شده است.
سیر صعودی مواد مخدر پس از سال ۲۰۰۱
اگر به احصائیه‌های رسمی منتشر شده از جانب نهاد‌های رسمی، بخصوص ادارۀ مبارزه با جرایم و مواد مخدر سازمان ملل متحد مراجعه نماییم، در سال ۲۰۰۱ میلادی یعنی سال اخیر حکومت طالبان در افغانستان، زمین زیر کشت کوکنار در افغانستان ۸۰۰۰ هکتار بود؛ ولی بعد از سقوط طالبان، گراف کشت کوکنار در افغانستان سیر صعودی داشته است.
در سال ۲۰۰۷ کشت کوکنار در افغانستان به ۱۹۳۰۰۰ هکتار رسید. هرچند در سال‌های ۲۰۰۸ الی ۲۰۱۰ میزان مزارع کوکنار کاهش یافت، ولی پس از این سال بار دیگر روبه افزایش نهاد و در سال ۲۰۱۴ به نقطۀ اوج (۲۲۴۰۰۰ هکتار) رسید و به این ترتیب بلند‌ترین میزان کشت کوکنار در افغانستان در سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ صورت گرفته است. (شکل ۱). کاهش ۱۹ درصدی کشت کوکنار در سال ۲۰۱۵ نسبت به سال قبل نیز، به دلیل راه‌کارهای حکومت وحدت ملی نه، بلکه دلیل عمدۀ آن خراب بودن فصل، وضع نامساعد هوا و بیماری‌های گیاهی عنوان شده بود.[۲] (شکل ۱).
شکل ۱: زمین زیر کشت کوکنار در افغانستان بر حسب هکتار (۲۰۰۱–۲۰۱۵)
ماخذ: UNODC/MCN
تولیدات مواد مخدر نیز پس از سال ۲۰۰۱ روبه افزایش بوده است. در سال ۲۰۰۱ میلادی تولید تریاک ۱۸۵ تن بود، ولی در سال ۲۰۰۷ تولید تریاک به ۸۲۰۰ تن رسید. از سال ۲۰۱۰ اراضی کشت کوکنار افزایش یافت؛ زیرا پس از این سال نیروهای خارجی از طریق هوا به پاشیدن موادِ از بین‌برنده روی مزارع کوکنار شدت بخشیدند، بحدی که در سال ۲۰۱۲ تولید مواد مخدر به ۳۷۰۰ تن کاهش یافت و دهقانان هم برای اینکه کاهش تولید را جبران کنند، زمین‌های زیر کشت را افزایش دادند و در نتیجه میزان تولید تریاک در سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ به ۵۵۰۰ و ۶۴۰۰ تن رسید (شکل ۲).
شکل ۲: تولید تریاک در افغانستان برحسب تُن متریک (۲۰۰۱-۲۰۱۵)
ماخذ: UNODC/MCN
افزایش مواد مخدر در سال ۲۰۱۶
کشت مواد مخدر و تولید آن در سال ۲۰۱۶ نسبت به ۲۰۱۵ افزایش چشمگیر یافته است. در سال روان میلادی ۲۰۱۰۰۰ هکتار زمین کوکنار کشت شده است که این رقم در سال ۲۰۱۵ میلادی، به ۱۸۳۰۰۰ هکتار می‌رسید و به این ترتیب در سال ۲۰۱۶ میلادی ۴۳ درصد افزایش را نشان می‌دهد.
براساس گزارش سالانۀ مشترک وزارت مبارزه با مواد مخدر افغانستان و ادارۀ مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل متحد (UNODC)، سال گذشته در افغانستان از کوکنار ۳۳۰۰ تُن تریاک به دست آمده بود؛ اما گزارش جدید نشان می‌دهد که امسال ۴۸۰۰ تن تریاک تولید شده است و ۱۰ درصد نسبت به سال گذشته افزایش یافته است.[۳]
یکی از دلائل افزایش کشت کوکنار در سال روان میلادی ناامنی‌ها بود. تنها در هلمند که در این سال یکی از ولایت‌های ناامن کشور محسوب می‌شود، ۸۰۲۷۳ هکتار زمین کوکنار کشت شده بود که ۴۰ درصد تمام کشتزارهای کوکنار در کشور را تشکیل می‌داد. در ولایات شمالی به شمول ولایت جوزجان که قبلاً از کشت کوکنار صفر شده بود؛ به دلیل ناامنی‌ها امسال دوباره کوکنار کشت شده است. از سوی دیگر، خوب بودن فصل و وضعیت آب و هوا نیز باعث افزایش میزان تولید تریاک در این سال بوده است.
مافیای جهانی و مواد مخدر افغانستان
تجارت مواد مخدر در جهان، بعد از تجارت نفت و اسلحه بزرگ‌ترین رقم را در دادوستد بین المللی تشکیل می‌دهد.
امریکا و متحدین این کشور در زمان ورود به افغانستان مدعی بودند که “تروریزم” و مواد مخدر با هم رابطه دارد و برای از میان بردن “تروریزم” باید مانع تولید مواد مخدر در این کشور شد. اما این سوال هنوز بی‌جواب است که چرا تولید تریاک در افغانستان از سال ۲۰۰۱ تا کنون چنین سیر صعودی داشته است؟
هرچند افزایش کشت و قاچاق مواد مخدر در بیش از یک دهۀ گذشته، به عامل خاص منحصر نمی‌گردد؛ بلکه مجموعه‌ای از عوامل و زمینه‌های خارجی و داخلی در آن شریک است؛ ولی مهمترین آن فقدان ارادۀ جدی بین‌المللی و داخلی در مبارزۀ صادقانه با مواد مخدر می‌باشد. همچنان یکی از دلایل اساسی آن نفوذ، قدرت و نقش اشخاص و عناصری مربوط به باندهای مافیایی مواد مخدر است.
صدها تن هروئین از راه زمینی به کشور‌های دوردست، مانند اروپا صادر می‌شود. این کار کمک مقامات دولتی در کشورهایی که این مواد از آنها می‌گذرد با قاچاقچیان و مافیای مواد مخدر ممکن نیست.
بر طبق آمار UNODC از مجموع ۷۰ ملیارد دالر عاید مواد مخدر افغانستان تنها ۲ ملیارد دالر آن، نصیب دهقانان شده و ۶۶ ملیارد دالر آن به جیب قاچاقچیان و مافیای بین‌المللی مواد مخدر در خارج از افغانستان رفته است.[۴]
مبارزۀ حکومت افغانستان با مواد مخدر
پس از سقوط رژیم طالبان هنگام تشکیل حکومت جدید در کنفرانس بُن، یک وزارت برای مبارزه علیه مواد مخدر تشکیل یافت. در سال ۱۳۹۳ حامد کرزی رئیس جمهور پیشین افغانستان مبارزه بر ضد مواد مخدر را یکی اولویت‌های حکومت اعلام کرد و کشت، تولید و قاچاق این مواد ممنوع اعلام شد.
در طول یک‌ونیم دهۀ گذشته چندین نهاد مشغول مبارزه با مواد مخدر در افغانستان بودند، ولی اکنون کار به جایی رسیده افغانستان حدود ۹۰ درصد تریاک جهان را تولید می‌کند. دفتر مبارزه با جرایم و مواد مخدر سازمان ملل متحد در افغانستان، معینیت مبارزه با مواد مخدر وزارت داخله، وزارت صحت عامه و وزارت زراعت نهادهایی اند که در مبارزه با مواد مخدر در افغانستان دخیل اند و وزارت مبارزه با مواد مخدر مسؤولیت رهبری و هماهنگی فعالیت‌های مربوط را به عهده دارد.
با وجود مصارف گزاف در تمامی ابعاد مبارزه با مواد مخدر (جلوگیری از کشت کوکنار، جلوگیری از تولید تریاک، مبارزه با تجارت مواد مخدر، جلوگیری از اعتیاد به مواد مخدر و درمان معتادین) حکومت موفق نبوده است. بنا به گزارش بازرس خاص امریکا در افغانستان، در طول چهارده سال، امریکا مبلغ ۷ ملیارد و ۶۰۰ ملیون دالر را صرف مبارزه با مواد مخدر در افغانستان نموده است.[۵] اما در کشورهایی چون افغانستان که توسط “حکومت‌های ناکام” اداره می‌شوند، مصرف پول در جهت مبارزه با مواد مخدر فقط می‌تواند کمک به مقامات فاسد دولتی باشد و دهقان از آن بهره نمی‌برد.
پس از تشکیل حکومت وحدت ملی نیز به مبارزه با مواد مخدر توجه خاصی صورت نگرفت و این حکومت بیشتر درگیر اختلافات داخلی و چالش‌های دیگر مانند ناامنی‌ها بوده است. جامعۀ بین‌المللی و حکومت افغانستان مدعی اند که میزان افزایش کشت مواد مخدر و قاچاق آن با ناامنی و جنگ در کشور، ارتباط مستقیم دارد. بدون شک این موضوع در گسترش و افزایش کشت و قاچاق مواد مخدر اثرگذار می‌باشد، اما متاسفانه این ادعا به عنوان پوشاندن ناکامی‌ها در روند مبارزه با مواد مخدر به کار گرفته می‌شود.
دلیل گسترش کشتزارهای تریاک در افغانستان به عوامل متعدد رابطه دارد، اما مهمترین آنها را می‌توان چنین فهرست نمود:
- جنگ و ناامنی طولانی‌مدت در این کشور؛
- نبود یک حکومت مرکزی قوی و مورد حمایت مردم؛
- وجود مافیای مواد مخدر، متشکل از مافیای داخلی، منطقوی و بین‌المللی؛
- وجود تقاضا، به خصوص در کشور‌های غربی؛
- خاک و هوای مناسب برای رشد این گیاه.
خیلی‌ها به این باور اند که حکومت افغانستان در مبارزه علیه مواد مخدر فاقد ارادۀ جدی است، اما در کنار آن وجود ناامنی‌ها و جنگ در افغانستان، عدم تطبیق قانون، دست مخالفین مسلح دولت در کشت و تولید مواد مخدر در ولایات ناامن، فساد ادرای و غیره نیز عواملی اند که مبارزه با مواد مخدر را به چالش کشیده است. بنابراین، به میان آمدن یک حکومت با کفایت و مسلط بر سراسر افغانستان می‌تواند راه‌حل این مشکل باشد.
پایان
[۱] بی بی سی؛ ولسی جرگه افغانستان وزرای صحت، داخله و مواد مخدر را استجواب کرد، ۲۴ اکتوبر ۲۰۱۶:
http://www.bbc.com/persian/afghanistan-37753541
[۲] UNODC, Afghanistan Opium Survey 2015, see it online: https://www.unodc.org/documents/crop-monitoring/Afghanistan/Afg_Executive_summary_2015_final.pdf
[۳] UNODC, Afghan opium production up 43 per cent: Survey, 23 October 2016, see it online:
[۴] تحلیل هفته، شمارۀ ۷۴، «افغانستان و مشکل مبارزه با مواد مخدر»، مرکز مطالعات استراتژیک و منطقوی، ۱۵ جون ۲۰۱۴:
[۵] SIGAR, Special Report: Poppy Cultivation in Afghanistan, see it online: https://www.sigar.mil/pdf/Special%20Projects/SIGAR-15-10-SP.pdf