بر اساس گزارش‌های رسانه‌های غربی، قرار است اتحادیۀ اروپا بر مبنای یک طرح مخفی، ۸۰۰۰۰ پناهجوی افغان را دوباره به افغانستان بفرستد.[1] پناهجویان افغان در اروپا با مشکلات گونه‌گون مواجه اند و از همین‌رو روز چهارشنبه ۱۸ حمل (۱۳۹۵) وزرای خارجه، داخله و امور مهاجرین و عودت‌کننده‌گان افغانستان، در ارتباط به بحران پناهجویان به جلسۀ استجوابیۀ ولسی جرگه حضور یافتند.
در این اواخر رئیس جمهور افغانستان نیز موقف سختی را در قبال پناهجویان افغان در اروپا اتخاذ نموده و از سوی هم اتحادیۀ اروپا با ترکیه توافق نموده تا مهاجرینی را که از طریق ترکیه با اروپا می‌روند، دوباره به ترکیه برگردانند.
بر بنیاد ارقام سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM)، ۱.۱۸۷ ملیون مهاجر از آغاز سال ۲۰۱۵ بدین‌سو وارد اروپا شده‌اند که از این جمله ۲۴۰۰۰۰ تن آنها افغان‌ها اند[2]. بر اساس گزارش روزنامۀ واشنگتن‌پوست، تنها در سال ۲۰۱۵ حدود ۱۸۰۰۰۰ افغان در کشورهای اروپایی در خواست پناهنده‌گی داده‌اند.[3] پیش از این، وزارت مهاجرین و عودت کننده‌گان افغانستان نیز گفته بود که در سال گذشته میلادی حدود ۲۵۰ هزار افغان تا پایان سال ۲۰۱۵ در کشورهای اروپایی در خواست پناهنده‌گی داده‌اند. در همین حال، در سال گذشتۀ میلادی ۳۶۰۰ تن افغانی که از راه‌های غیرقانونی راهی اروپا بودند، توسط پولیس ترکیه دستگیر شده‌اند و صدها تن دیگر در آب‌های مدیترانه غرق شدند.
روند مهاجرت افغان‌ها به اروپا، عوامل مهاجرت افغان‌ها به اروپا، مراحل مختلف سیاست‌های کشورهای اروپایی، موقف حکومت افغانستان در مورد پناهجویان افغان، مسائلی اند که در این بخش تحلیل هفته به آن پرداخته شده است.
پیشینۀ مهاجرت افغان‌ها به اروپا
از سال ۱۹۹۱ الی ۲۰۰۱ شمار افغان‌هایی که در کشورهای اروپایی درخواست پناهنده‌گی داده بودند، سیر صعودی داشته است؛ چنانچه این ارقام از ۸۵۴۲ در ۱۹۹۱ به ۱۲۹۴۳ در ۱۹۹۷ و به ۲۳۶۷۸ در سال ۲۰۰۰ میلادی رسید. در سال ۲۰۰۱ زمانیکه امریکا و ناتو بر افغانستان حمله کرد، تعداد مهاجرین افغان که در کشورهای اروپایی درخواست پناهنده‌گی داده بودند، به ۵۰۹۴۶ تن افزایش یافت. (جدول الف)
پس از سال ۲۰۰۱ تعداد افغان‌های راهی اروپا رو به کاهش نهاد و در سال ۲۰۰۳ درخواست‌های پناهنده‌گی افغان‌ها در کشورهای اروپایی به ۱۴۰۱۷ مورد و در سال ۲۰۰۵ به ۷۴۸۲ مورد رسید.
ولی در سال‌های بعد از ۲۰۰۵ با تشدید ناامنی‌ها در کشور، روند مهاجرت افغان‌ها به اروپا بار دیگر سرعت گرفت[4]. در سال ۲۰۰۸ حدود ۴۹۷۸۰ تن مهاجر غیرقانونی افغان در اروپا موجود بود. در سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ این ارقام کاهش نسبی یافت و در سال۲۰۱۰ میلادی به۴۱۴۱۰ تن رسید، ولی پس از آنکه ناامنی‌ها یک‌بار دیگر در ۲۰۱۰ شدت گرفت در سال ۲۰۱۱ تعداد مهاجرین افغان در اروپا به ۴۵۴۸۰ تن افزایش یافت. سال بعدش ۲۰۱۲ تعداد مهاجرین غیرقانونی در اروپا به ۳۳۸۰۵ تن کاهش یافت.
در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ شمار زیادی افغان‌ها از راه‌های غیرقانونی به اروپا رفتند. در ۲۰۱۴ این تعداد به ۵۸۰۰۰ رسید و در سال ۲۰۱۵ شمار پناهجویان همه کشورهای جنگ‌زده در اروپا، به صورت بی‌سابقه افزایش یافت و پناهجویان افغان نیز در این سال به ۲۴۰ هزار تن رسیدند. (رسم توضیحی-۱)
عوامل مهاجرت افغان‌ها به اروپا
ناامنی و بی‌ثباتی سیاسی: در سال ۲۰۱۵ میلادی حدود ۳۰۰۰۲ تن، به شمول افراد ملکی و نظامی در افغانستان کشته و یا زخمی شده‌اند. در کشوری که حدود ۳۰ ملیون نفوس دارد این رقم تلفات فاجعه‌بار است. در کنار این، اختلافات داخلی حکومت و تقسیم قدرت ۵۰-۵۰ میان سران حکومت وحدت ملی، وضعیت سیاسی کشور را نیز متزلزل ساخت. از همین‌رو افغان‌ها در پی وخیم شدن اوضاع در افغانستان، از صلح و ثبات و بهتر شدن وضعیت سیاسی و امنیتی در افغانستان ناامید شدند و برای جستجوی وضعیت بهتر زنده‌گی، راهی اروپا شدند.
وضعیت خراب اقتصادی: با پایان سال ۲۰۱۴ از یک‌سو کمک‌های خارجی کاهش یافت و مؤسسات غیردولتی خارجی در افغانستان که توسط خارجی‌ها تمویل می‌شدند، فعالیت‌های خویش را متوقف ساختند و از سوی دیگر به دلیل نگرانی‌ها از وضعیت کشور پس از سال ۲۰۱۴ سرمایه‌های زیادی از افغانستان فرار نمود که این وضعیت باعث بی‌کاری گسترده در افغانستان شد. به این ترتیب اقتصاد افغانستان نیز در وضعیت بدی قرار گرفت، چنانچه ارزش پول افغانی نیز از ۵۰ افغانی در مقابل یک دالر امریکایی به بالاتر از ۶۵ افغانی در مقابل فی دالر امریکایی رسید. این اوضاع نیز باعث شد تا شمار زیادی از افغان‌ها کشور را ترک گفته و به سوی اروپا حرکت کنند.
پذیرش مهاجرین در اروپا: هرچند شرایط ناگوار جنگ، بی‌ثباتی سیاسی، بی‌کاری و فقر دلایل اصلی مهاجرت افغان‌ها به اروپا است، ولی اعلام آلمان برای پذیرش مهاجرین نیز سبب شد، تا هزاران افغان کشور خود را ترک کنند و به منظور رسیدن به آن کشور راه مهاجرت را در پیش گیرند. در حالیکه افغانستان در وضعیت نسبی بهتری نسبت به کشورهای مانند سوریه قرار دارد.
سیاست‌های کشورهای اروپایی
در چند سال‌های اخیر جنگ، ناامنی، فقر تنگ‌دستی و عوامل دیگر باعث گردید تا مردم از شرق میانه، افغانستان، افریقای شمالی و افریقای جنوبی به اروپا مهاجرت نمایند که این روند در اثر کثرت مهاجرین و تلفات شان در طول راه و مشکلاتی که در اروپا برای این مهاجرین پیش آمد، به بحران مبدل گردید.
کشورهای اروپایی نیز در اوقات مختلف موقف‌های گوناگون را در مورد پناهجویان اختیار نمودند. مواقف حکومت‌های اروپایی در قبال پناهجویان را می‌توان در سه مرحله بیان نمود:
مرحلۀ اول: در این مرحله کشورهای اروپایی موقف‌های متفاوت را اتخاذ می‌نمودند، چنانچه آلمان مرزهای خویش را باز گذاشت و نیز از پذیرش ۸۰۰۰۰۰ پناهجو خبر داد، در حالیکه انگلستان موقف شدیدتری را به پیش گرفته بود. اما پس از نشر تصویر جسد یک کودک سوری اخباری از تصمیم سیاست‌مداران کشورهای مختلف در مورد تسهیل پذیرش پناهجویان شنیده می‌شد و از این جمله بریتانیا نیز برای پذیرش پناهجویان اعلام آمادگی کرد.
مرحلۀ دوم: پناهجویان بیشتر در کشورهای ساحلی مانند یونان و ایتالیا و کشورهای هم‌جوار آن تجمع نمودند، از همین‌رو کشورهای اتحادیۀ اروپا گردهم آمدند و با وجود مخالفت برخی از کشورهای اروپایی در اتحادیۀ اروپا، توافق کردند تا این پناهجویان را در بین کشورهای عضو اتحادیۀ اروپا تقسیم نمایند. بر اساس این طرح، پناهجویان را از کشورهای ایتالیا، یونان و هنگری به کشورهای دیگر عضو اتحادیه اروپا منتقل می‌نمودند.[5]
مرحلۀ سوم: پس از انفجارهای پاریس و بروکسل، کشورهای اروپایی یک‌بار دیگر مواقف خود را در این مورد تغییر دادند و در این راستا اتحادیۀ اروپا با ترکیه قراردادی را به امضاء رسانید که بر اساس آن مهاجرین به ترکیه برگشت داده می‌شوند و در مقابل هر مهاجری که به ترکیه برمی‌گردد یک مهاجر سوری که در کمپ‌های مهاجرت در ترکیه به سر می‌برند به اروپا انتقال خواهد یافت. این قرارداد پس از ۲۱ مارچ ۲۰۱۶ تنفیذ گردید.
ولی باید گفت که موقف کشورهای اروپایی درقبال افغان‌ها از همان ابتداء طوری بود که آنها را بیشتر مهاجرین اقتصادی قلمداد می‌نمودند و یا هم به بهانۀ اینکه در افغانستان امنیت نسبتاً بهتر است، به آنها حق پناهنده‌گی نمی‌دادند.
عوامل تشدید روند اخراج مهاجرین از اروپا
- انفجارات اخیر در اروپا: در ۱۳ نوامبر ۲۰۱۵ حملاتی در پاریس صورت گرفت که ۱۳۰ کشته برجا گذاشت و به تعقیب آن کشورهای اروپایی تدابیر شدیدتری را در قبال مهاجرین روی دست گرفتند[6]. ولی حالا بعد از حملات بروکسل، کشورهای اروپایی در صدد اخراج بیشتر مهاجرین اند. پس از سوری‌ها افغان‌ها دومین گروه بزرگ پناهجویان را در اروپا تشکیل می‌دهند و از سویی هم اروپایی‌ها کمتر به اخراج سوری‌ها می‌پردازند و به این ترتیب افغان‌ها بیشترین قسمت پناهجویانی را تشکیل می‌دهند که از اروپا اخراج می‌شوند. این درحالیست که تا هنوز در هیچ یک از حوادثی که در اروپا به وقوع پیوسته است، افغان‌ها دخیل نبوده‌اند.
- افکار عامه مردم اروپا: هرچند گزارش‌ها از وضعیت خراب مهاجرین در کشورهای شان و نیز مشقت‌هایی را که در راه متحمل می‌شدند، باعث گردیده بود تا افکار عامه در اروپا برای قبولی مهاجرین مساعد گردد، ولی پس از حوادث اخیر در اروپا افکار عامه نیز در مورد مهاجرین تغیر نموده و مردم اروپا دلیل آن را موجودیت مهاجرین در کشورهای خود می‌دانند. از همین‌رو بر حکومت‌های شان در مورد بسته نمودن مرزها به روی مهاجرین و اخراج آنها، فشار وارد می‌نمایند.
- تفاوت‌های فرهنگی: پناهجویانی که از افغانستان و سایر کشورها به اروپا می‌روند، از لحاظ فرهنگی خیلی متفاوت از اروپایی‌ها اند از همین‌رو تفاوت فرهنگی نیز مشکلاتی را هم برای مهاجرین و هم برای کشورهای میزبان ایجاد نموده‌اند.
همین دلیل است که در این اواخر، دولت فدرال آلمان در همکاری با یک سازمان صحی، برای مهاجرین تازه‌وارد وب‌سایتی (به شمول فارسی و عربی، به دوازده زبان) به هدف بلند بردن سطح آگاهی مهاجرینی طرح‌ریزی نموده که فرهنگ آزاد غرب برای شان تازگی داشته و در برخی مواقع، نا آشنایی با ارزش‌های فرهنگی اروپا باعث می‌شود که سؤرفتارهای جنسی از آنان سر بزند. این اقدام به دنبال نشر گزارش‌هایی از آزار جنسی زنان از سوی پناهجویان تازه‌وارد در اروپا صورت گرفته است.
موقف حکومت افغانستان
مقامات افغان در مورد پناهجویان افغان در اروپا نظر واحدی ندارند و هر از گاهی موقف‌های متفاوت را در این مورد اتخاذ می‌نمایند. رئیس جمهور افغانستان چندی پیش در سفر شش‌روزه‌اش به اروپا، با مقامات کشورهای اروپایی توافق نموده بود تا افغان‌ها را دوباره به کشور برگردانند و در این اواخر نیز در مصاحبه‌ای با بی بی سی گفت که «با مهاجرینی که اروپا رفته اند، همدردی ندارد[7]». این در حالیست که وزیر خارجۀ افغانستان روز چهارشنبه ۶ مارچ ۲۰۱۶ در پارلمان گفت که آنها «با هفت کشور اروپایی توافقنامه‌هایی را به امضاء رسانیده‌اند و در تمام این توافقات بر خروج داوطلبانۀ افغان‌ها تأکید نموده‌اند[8].»
از سوی دیگر وزارت مهاجرین و عودت کننده‌گان تاکید نموده که بازگشت اطفال زیر سن ۱۸ سال، معیوبین، فامیل‌های تحت سرپرستی زنان، و نیز افغان‌های که در مناطق شان جنگ جریان دارد، برای شان قابل قبول نمی‌باشد.
در نشست استجوابیۀ پارلمان که وزیر مهاجرین نیز در آن حضور یافته بود، وکلا از عدم هماهنگی حکومت افغانستان در قبال مهاجرین انتقاد نموده، گفتند که موقف‌ها و رویکرد‌های حکومت افغانستان باعث گردیده تا با مهاجرین افغان در اروپا برخورد دوگانه صورت گیرد.
آیندۀ مهاجرین افغان در اروپا
با توجه به برخورد تبعیض‌آمیز اروپایی‌ها در برابر افغان‌ها و موقف‌های ناهماهنگ حکومت افغانستان در قبال مهاجرین در اروپا و عدم موجودیت پالیسی واضحی در مورد مهاجرین، آیندۀ این معضل نیز تیره به نظر می‌رسد.
کسانیکه در اروپا پذیرفته می‌شوند و به آنها پناهنده‌گی داده می‌شود تا حدی در شرایط بهتری قرار خواهند داشت، ولی کسانیکه با هزینۀ هزارها دالر و مشقت‌ها و خطرهای فراوان به اروپا رسیده‌اند و عده‌یی نیز که حتی خانه و زمین خویش را برای رسیدن به اروپا به فروش رسانیده‌اند و راهی اروپا شده‌اند، در صورت برگشت به افغانستان با مشکلات زیادی مواجه خواهند بود و دولت نیز از این ناحیه شدیداً تحت فشار قرار خواهد گرفت.
پایان
[1] Secret EU plan to deport 8000 Afghans, Telegraph.
[2] Thousands of Afghan migrants have hit a dead end in Turkey, Economist, 2016-April-5.
[3] Europe wants to deport Afghan migrants but Kabul is reluctant to accept them, Washington Post, 2016-March-17.
[4] Afghanistan_Migration_Country_Report, See it Online: https://www.budapestprocess.org/component/attachments/download/166
[5] Migrant crisis: opponents furious over new EU quotas, BBC, 2015-Sep-22.
http://www.bbc.com/news/world-europe-34331126
[6] EU ministers order tighter border checks in response to Paris attacks, The Guardian, 2015- Nov-20.
[7] President Ghani: “No sympathy for Afghan migrants”, BBC, 2016-March-31
http://www.bbc.com/news/world-asia-35932120
http://www.bbc.com/news/world-asia-35928538
[8] Forced deportation of refugees unacceptable: officials, Tolonews, 2016-April-6
http://www.tolonews.com/en/afghanistan/24623-forced-deportation-of-refugees-unacceptable-officials