نشست چهارجانبۀ گفت‌وگو در مورد پروسۀ صلح افغانستان، روز دوشنبه (۱۱ جنوری ۲۰۱۶) در شهر اسلام‌آباد برگزار شد. در این نشست، نماینده‌گان چهار کشور افغانستان، پاکستان، ایالات متحدۀ امریکا و چین برای گفتگو در مورد “نقشۀ راه” رسیدن به صلح در افغانستان، گردهم آمده بودند و در پایان این نشست توافق کردند تا گفتگوها در این زمینه را، به صورت منظم ادامه دهند.
قرار است نشست بعدی این مذاکرات نیز، با حضور نماینده‌گان افغانستان، پاکستان، ایالات متحدۀ امریکا و چین، به تاریخ ۱۸ جنوری در کابل برگزار شود. گفته می‌شود پس از نشست دوم در کابل، گفت‌وگوهای رودررو میان حکومت افغانستان و طالبان مسلح آغاز خواهد شد.
هدف اصلی این مذاکرات چهارجانبه، آغاز گفت‌وگوهای مستقیم بین حکومت افغانستان و گروه طالبان است. سوال این است که آیا واقعا این نشست‌ها به آغاز گفت‌وگوهای رودررو میان حکومت افغانستان و طالبان خواهد انجامید؟
پیشینۀ مذاکرات چهارجانبه
پس از روی کار آمدن حکومت وحدت ملی، رئیس جمهور غنی پالیسی نزدیک شدن به پاکستان را برای رسیدن به صلح در کشور روی دست گرفت. میانجیگری پاکستان در گفت‌وگوهای صلح میان حکومت افغانستان و طالبان در مدت یک سال گذشته، از مراحل زیر عبور کرده است:
مذاکرات ارومچی: پس از آنکه حکومت وحدت ملی به هدف حاضر کردن طالبان به میز مذاکرات صلح، امتیازاتی زیادی به پاکستان داد، پاکستان برای نشست نماینده‌گان حکومت افغانستان و گروه طالبان در شهر ارومچی چین زمینه‌سازی کرد که در آن، شماری از مقام‌های کم‌نفوذ طالبان نیز اشتراک کردند، ولی طالبان رسماً اشتراک خود را در آن نشست رد کردند.
مذاکرات مری: نشست دوم مذاکرات صلح به میانجیگری پاکستان در مری در نزدیک اسلام‌آباد برگزار شد که برای اولین بار نماینده‌گان رسمی طالبان در آن نشست شرکت داشتند. هرچند طالبان رسماً شرکت خود را در آن نشست تایید نکردند، ولی در اعلامیۀ شان که در مورد نشست مری منتشر شد، شرکت نماینده‌گان خود را نیز رد نکردند.[1] مدت اندکی بعد و با افشای مرگ ملا محمد عمر این مذاکرات متوقف گردید. پس از ناکام شدن تلاش‌های صلح با طالبان و وقوع چندین انفجار خونین در کابل، بار دیگر روابط دو کشور تنش‌آلود گشت.
دیپلوماسی منطقوی: پاکستان، پس از متوقف شدن پروسۀ صلح تحت فشار قرار گرفت. از همین جاست که لوی درستیز پاکستان، نخست وزیر و مشاور امنیت ملی این کشور ناگزیر شدند از تلاش‌های کشورش برای آغاز دوبارۀ گفتگوهای صلح سخن بگویند. همزمان با این، دیپلوماسی منطقوی برای آغاز پروسۀ صلح افغانستان نیز متحرک شد و نماینده‌گان ویژۀ ایالات متحدۀ امریکا، چین و ملل متحد برای افغانستان و پاکستان نیز در سفرهای خویش به پاکستان، بر آغاز دوبارۀ گفتگوهای صلح تاکید کردند.[2]
تلاش پاکستان برای آغاز دوبارۀ مذاکرات: پاکستان با استفاده از دیپلوماسی “زبان” تلاش بهبود روابط میان دو کشور و زمینه‌سازی برای آغاز دوبارۀ گفتگوهای صلح افغانستان کرد. سران احزاب پشتون پاکستان به تاریخ ۲۵ نوامبر ۲۰۱۵ در سفری به کابل، پیام نوازشریف صدراعظم پاکستان برای دیدار با اشرف غنی در کنفرانس پاریس را نیز با خود آوردند.[3]
نوازشریف در حاشیۀ کنفرانس پاریس با اشرف غنی دیدار کرد و او را به شرکت در کنفرانس قلب آسیا به اسلام‌آباد دعوت نمود. نشست قلب آسیا در اسلام‌آباد و شرکت اشرف غنی در این نشست، نمایانگر تحرک تازه در روابط میان افغانستان و پاکستان تلقی شد. مذاکرات چهارجانبه شامل کشور‌های افغانستان، پاکستان، ایالات متحدۀ امریکا و چین در حاشیۀ همین کنفرانس، به هدف یافتن راه برای آغاز مذاکرات صلح افغانستان طراحی شد و هدف پاکستان از این طرح، جلب اعتماد حکومت افغانستان بود.
آغاز مذاکرات چهارجانبه
این بار در مذاکرات صلح افغانستان، امریکا و چین به عنوان دو کشور قدرتمند که در تحولات منطقه نقش مهم دارند، در این مذاکرات حضور دارند و بدون شک می‌توانند در تشویق طرف‌های درگیر برای برداشتن گام‌های موثر، نقش اساسی داشته باشند.
یکی از اهداف حکومت افغانستان در این مذاکرات این است که تعهداتی که پاکستان در راستای صلح به افغانستان می‌دهد، از سوی یک کشور سوم (چین) تضمین شود. چین در این اواخر آماده‌گی خود را برای همکاری در پروسۀ صلح افغانستان ابراز کرده و با توجه به نفوذ و رابطه‌ای که با پاکستان و گروه طالبان دارد، توانسته است زمینۀ دیدار هیأت‌های گفت‌وگو کننده را فراهم سازد.
پس از بهبود روابط کابل-اسلام‌آباد مذاکرات چهارجانبه برای صلح افغانستان آغاز شد و نخستین نشست آن با حضور نماینده‌گان چهار کشور در اسلام‌آباد برگزار گردید.
حکمت خلیل کرزی معین سیاسی وزارت امور خارجۀ افغانستان، اعزاز احمد چوهدری معین وزارت خارجۀ پاکستان، ریچارد اولسن نمایندۀ ویژۀ ایالات متحدۀ امریکا برای افغانستان و پاکستان و دینگ شیجون نمایندۀ ویژۀ چین برای افغانستان، این نشست را رهبری کردند.
بنابر اعلامیه‌ای که در پایان این نشست منتشر شد، این مذاکرات چند روز بعد (۱۸ جنوری) در کابل پی گرفته خواهد شد. در این اعلامیه، بر ضرورت آغاز گفت‌وگوهای مستقیم بین حکومت افغانستان و گروه طالبان تأکید شده است.
این مذاکرات با داشتن سه مرحله، ظاهراً پروسۀ طولانی به نظر می‌رسد. مرحلۀ اول آن پلان‌گذاری قبل از آغاز گفت‌وگوها با طالبان است؛ مرحلۀ دوم، گفت‌وگوهای رودررو با طالبان و مرحلۀ سوم این پروسه، اقدامات عملی و تنفیذ نتایج گفت‌وگوها می‌باشد.
نتیجۀ نخستین نشست چهارجانبه
اینکه نشست اسلام‌آباد به جز توافق بر سر برگزاری منظم این گونه نشست‌ها و تعیین تاریخ دور بعدی مذاکرات، نتیجۀ مشخص دیگری نداشته است، موجب غلبۀ نگرانی‌های بعدی بر امیدهای اولیه نسبت به این روند شده است.
پس از اولین نشست چهارجانبه دو نوع اختلافات رونما گردید که تااکنون در مرحلۀ ابتدایی قرار دارد. اول، اختلافات در مورد کسانی که در پروسۀ صلح اشتراک نخواهند کرد و دوم نیز اختلافات و تناقضات در داخل حکومت افغانستان است.
اختلاف‌نظرهای افغانستان-پاکستان: تغییر در موقف‌ها و اظهارات مقامات افغانستان و پاکستان نشانگر عدم توافق و هماهنگی میان آن‌هاست. حکومت افغانستان می‌گوید تلاش دارد کسانی را که حاضر به شرکت در مذاکرات صلح هستند، از کسانی که حاضر به پیوستن به روند صلح نیستند، تفکیک کند. ولی پاکستان، چنین اظهارات را مانعی برای صلح می‌داند و بر ضرورت “ایجاد اعتماد” برای پیوستن طالبان به روند گفت‌وگوهای صلح تاکید کرده است.
حکومت افغانستان می‌گوید کسانی که به گفتگوهای صلح حاضر نمی‌شوند، سرکوب خواهند شد. ولی پاکستان برای اعتمادسازی میان طالبان و حکومت افغانستان، چنین اظهارات را مانع آغاز مذاکرات می‌داند. با توجه به اینکه نخستین نشست این مذاکرات با اظهارات ضد و نقیض آغاز شد، ناامیدی‌ها نسبت به نتائج نشست‌های بعدی بیشتر شده است.
اختلافات داخلی حکومت وحدت ملی: پیش از برگزاری نشست چهارجانبه در اسلام‌آباد سخنگوی ریاست اجرائیه گفته بود که پاکستان لیست کسانی را که در گفت‌وگوهای صلح اشتراک خواهند کرد و کسانی که اشتراک نخواهند کرد و مایل به اشتراک در گفتگوهای صلح نیستند، به جانب افغانستان ارائه خواهد کرد. در حالیکه چنین لیستی از سوی پاکستان به حکومت افغانستان سپرده نشد و حکمت خلیل کرزی نیز پس از برگشت از اسلام‌آباد در کنفرانس مطبوعاتی خود گفت که آنان هیچ توقع چنین لیستی را نداشتند.
واکنش طالبان
پیش از این شایعاتی به گوش می‌رسید که احتمال می‌رود پاکستان این بار نیز افرادی چون ملا حسن رحمانی، ملاعبدالرزاق و ملاجلیل را که در صفوف جنگجویان طالبان نفوذی ندارند، در ادامۀ مذاکرات چهارجانبه، به گفت‌وگوها حاضر سازد.
روزنامۀ اکسپرس تریبیون پاکستان که بیشتر خبرهای طالبان را به نشر می‌رساند در گزارشی گفته است که ملا عبدالرزاق و ملا حسن رحمانی که پس از اعلام خبر مرگ ملا محمد عمر حاضر به بیعت از ملا اختر محمد منصور نشده‌اند، از شورای رهبری این گروه اخراج شده‌اند. این دو تن بخشی از هیئتی بوده‌اند که با هیئت شورای عالی صلح افغانستان در شهر ارومچی چین دیدار کردند. طالبان در شورای رهبری‌شان سه فرد غیر پشتون را از اقوام دیگر افغانستان نیز شامل کرده‌اند. ملا عبدالرحمان از قوم ازبک، شیخ شریف از قوم تاجیک و یک تن از ملیت ترکمن افغانستان به تازه‌گی برای نخستین‌بار در شورای رهبری طالبان گماشته شده‌اند. طالبان با اخراج افراد مذکور از شورای رهبری شان، نشان دادند که چنین افراد نماینده‌گی از این گروه را نمی‌کنند.
باآنکه خبرگزاری رویترز[4] از قول معاون سراج الدین حقانی (معاون ملا اختر محمد منصور) گفته است که گروه طالبان به رهبری ملا اختر محمد منصور در مذاکرات صلح شرکت خواهند کرد و حتی گفته است که سراج الدین حقانی شخصاً تمایل دارد تا در این مذاکرات سهم داشته باشد، اما سخنگویان رسمی طالبان رسماً در این مورد چیزی نگفته است.
هرچند طالبان به گونۀ رسمی اعلامیه‌ای در مورد این مذاکرات صادر نکرده‌اند و احتمال اشتراک نماینده‌گان طالبان در این مذاکرات نیز رد نشده است، اما در تبصره‌های سیاسی در وب‌سایت رسمی طالبان چنان می‌نماید که حکومت افغانستان چون پالیسی جنگ برای صلح را در پیش گرفته و اراده‌ای برای صلح ندارد، به همین دلیل چنین گفت‌وگوها نتیجه‌ای نخواهد داشت.[5] از این‌رو به نظر می‌رسد که جناح اصلی طالبان در این مذاکرات اشتراک نخواهند کرد.
از جانب دیگر، طالبان در این اواخر به دو گروه تقسیم شده‌اند. اگر کدام گروهی از این دو گروه، آماده‌گی برای اشتراک در این مذاکرات نشان دهد، گروه دیگر آن هرگز اشتراک نخواهد کرد.
آیندۀ مذاکرات صلح
موفقیت مذاکرات چهارجانبه صلح افغانستان، بیشتر با دو مسئله ربط دارد:
اول: اگر طالبان به مذاکرات صلح آماده نشود، چه برخوردی با آن‌ها صورت خواهد گرفت؟
تاهنوز اشتراک کننده‌گان این مذاکرات به این نتیجه نرسیده‌اند که اگر طالبان به گفت‌وگوهای مستقیم حاضر نشوند، چه برخوردی با آنان صورت خواهد گرفت؟ حکومت افغانستان به راه زور و جنگ پافشاری می‌کند. چنانچه سرپرست وزارت دفاع افغانستان می‌گوید آن عده از گروه‌های مخالف مسلح دولت افغانستان که آشتی‌پذیر نیستند و به پروسه صلح نمی‌پیوندند، از سوی نیروهای امنیتی سرکوب خواهند شد و حکمت خلیل کرزی نیز پس از برگشت از اسلام‌آباد گفت که حکومت با کسانی که حاضر به پیوستن به روند صلح نشوند، بر اساس یک تفاهم مشترک با پاکستان، آمریکا و چین، با آنان برخورد خواهد کرد. ولی پاکستان نظر متفاوت با این نظریه دارد و تاهنوز میان افغانستان و پاکستان اختلاف‌نظر وجود دارد.
سرتاج عزیز مشاور ارشد صدراعظم پاکستان هنگام افتتاح نشست اسلام‌آباد با تأکید روی ایجاد فضای اعتماد گفت که پیش شرط‌ها باید برداشته شود و این که تهدید حمله بالای گروه‌های که حاضر به گفتگو نیستند، نمی‌تواند گفتگوها را بالای همه گروه‌ها تحمیل کند.
دوم: در مذاکرات صلح کدام گروه طالبان شرکت خواهد کرد؟
اگر حکومت پاکستان توانست در نتیجۀ فشارها بر طالبان، اعضای دفتر سیاسی طالبان در قطر، یا اعضای شورای رهبری طالبان تحت رهبری ملا اختر محمد منصور و یا هم اعضای شبکۀ حقانی را به گفت‌وگوها حاضر کرد، باعث موفق شدن پروسۀ صلح خواهد شد و نتیجۀ این مذاکرات امیدوارکننده خواهد بود. اما اگر کسانی دیگری در این گفت‌وگوها به نماینده‌گی از طالبان شرکت کردند، نتیجۀ آن مانند شورای عالی صلح بدون دست‌آورد خواهد بود.
اگر به مواقف طالبان در این اواخر دیده شود، به نظر می‌رسد که طالبان با گفت‌وگوهای صلح تحت فشار پاکستان حساس اند و به همین دلیل کسانی را که پیش از این به نماینده‌گی از طالبان در چنین مذاکرات شرکت کرده بودند، از شورای رهبری خود اخراج کردند.
از طرف دیگر، گروه طالبان در ماههای گذشته به دو شاخه تقسیم شده است و دو دستگی میان این گروه، روی گفت‌وگوهای آینده سایه افگنده است که برگزاری مذاکرات واقعی صلح را دشوار می‌سازد. بنابراین، اگر حکومت افغانستان با کسانی به نماینده‌گی از طالبان روبه‌رو شود که با جناح اصلی طالبان وابستگی نداشته باشند، چنین مذاکرات نیز هیچ دست‌آوردی برای افغانستان نخواهد داشت.
نتیجه‌گیری
تلاش مجدد برای از سرگیری مذاکرات صلح زمانی روی دست گرفته می‌شود که خشونت‌ها در افغانستان رو به افزایش است و سال گذشته بعد از خروج بخش زیاد نیروهای خارجی در اواخر سال ۲۰۱۴ میلادی، یکی از خونین‌ترین سال‌ها در افغانستان بود.
در آستانۀ خروج نیروهای اتحاد شوروی از افغانستان نیز، کنفرانس چهارجانبه در ژنو به منظور تامین صلح در افغانستان، میان کشور‌های امریکا، پاکستان، حکومت کابل و اتحاد شوری برگزار گردید و آیندۀ شومی را برای افغانستان رقم زد. در آن کنفرانس چهارجانبه، هیچ نماینده‌ای از مجاهدین شرکت نداشت و در حقیقت پاکستان از آن‌ها نمایندگی می‌کرد. اکنون نیز، قرار است این چهار کشور در غیاب طالبان در مورد برنامۀ صلح حکومت افغانستان با مخالفین مسلح تصمیم بگیرند و راه‌کاری را برای صلح در افغانستان تصویب نمایند.
هرچند یکی از اهداف این مذاکرات چهارجانبه، آغاز گفت‌وگوهای مستقیم بین حکومت افغانستان و گروه طالبان است و مذاکرات چهارجانبۀ کنونی با مذاکرات ژنو با این تفاوت آغاز شده است که احتمال کمتر گفت‌وگوهای رودرروی حکومت افغانستان با طالبان پس از دو و یا سه نشست نیز وجود دارد، اما اگر چنین نشد و به این مذاکرات در غیاب طالبان ادامه داده شد، در حقیقت نتیجۀ این نشست‌ها مانند مذاکرات ژنو خواهد بود و حکومت افغانستان هیچ دست‌آوردی از این مذاکرات نخواهد داشت، بلکه قضیۀ صلح و جنگ بیش از پیش پچیده خواهد شد.
در کل، این مذاکرات امیدواری‌هایی با خود خواهد داشت، اما تا زمانی که ارادۀ واقعی برای صلح در تمامی طرف‌های درگیر ایجاد نشود، این تلاش‌ها به نتیجه‌ای نخواهد رسید و جز فرصت‌کشی چیز دیگری نخواهد بود.
پایان
[1] برای معلومات بيشتر، تحليل مرکز مطالعات استراتيژيک و منطقوی را در اينجا بخوانيد: https://csrsaf.org/pa/blog/%D8%B3%D9%88%D9%84%D9%87%D8%9B-%D8%A2%D9%8A%D8%A7-%D9%85%D8%AE%D8%A7%D9%85%D8%AE-%D8%AE%D8%A8%D8%B1%DB%90-%D9%BE%D9%8A%D9%84-%D8%B4%D9%88%DB%90%D8%9F/
[2] برای معلومات بيشتر، به شمارۀ ۱۴۲ تحليل هفتۀ مرکز مطالعات استراتيژيک و منطقوی مراجعه نماييد: https://csrsaf.org/pa/wp-content/uploads/2015/11/%D8%AA%D8%AD%D9%84%D9%8A%D9%84-%D9%87%D9%81%D8%AA%D9%87-142.pdf
[3] برای معلومات بیشتر به شمارۀ ۱۴۴ تحلیل هفته مراجعه نمایید: https://csrsaf.org/pa/wp-content/uploads/2015/12/%D8%AA%D8%AD%D9%84%D9%8A%D9%84-%D9%87%D9%81%D8%AA%D9%87-144.pdf
[4] معلومات بیشتر در این مورد را در اینجا بخوانید: http://da.azadiradio.org/content/article/27474922.html
[5] برای تبصرۀ طالبان در مورد نشست چهارجانبه به وب سایت طالبان مراجعه نمایید: http://alemara1.org/?p=38737