دریای هیرمند از سهم حقوقی تا اخم سیاسی؛ چالش‌ها وفرصت‌ها

توسط: مرکز مطالعات استراتژيک و منطقوی

یادآوری: نسخۀ PDF این تحلیل را از اینجا دانلود نمایید.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

آنچه درین شماره می‌خوانید:

آنچه درین شماره می‌خوانید:

دریای هیرمند از سهم حقوقی تا اخم سیاسی؛ چالش‌ها وفرصت‌ها
مقدمه
موقیعت هایدروپولیتیک افغانستان
دریای هیرمند از امتداد جغرافیایی تا سهم حقوقی
عوامل تنش‌های اخیر بر دریای هیرمند
خشکسالی و حوادث اقلیمی
تکثف جمعیت در دو طرف مرز‌‌های هیرمند
توسعه اقتصادی
توقعات بیش از حد دولت ایران
بهانه کمبود آب در سیستان و بلوچستان به نیت آبیاری ایران
چالش‌ها و فرصت‌های موجود در استفاده دریای هیرمند
چالش‌ها
فرصت‌ها
نتیجه
منابع و ماخذها

مقدمه

مقدمه

از آنجا که در سال‌های پسین مسئله کمبود آب و خشک‌سالی یک نگرانی جهانی بوده، توجه سازمان‌های جهانی و کشور‌ها را به نحوی به اقدامات پیگیرانه وا داشته است. امروزه کمبود آب در تمام مناطق محسوس است و از موضوعات بحث‌برانگیز گردیده است؛ به خصوص در این روزها میان افغانستان و جمهوری اسلامی ایران به یک معضل داغ سیاسی مبدل شده است.

طوریکه در این روز‌ها واکنش‌های لفظی میان مقامات ایرانی و افغانی سرخط خبر‌های ملی و منطقوی بود. قسمی‌که ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران طی سفری که به استان سیستان و بلوچستان داشت، راجع به حق‌آبه هیرمند خطاب به حکومت امارت اسلامی اینگونه سخن گفت: ” می‌خواهم به حاکمان افغانستان عرض کنم که این سخن بنده را مطلب عادی تلقی نکنند، بسیار جدی بگیرند؛ به مسؤولین و حاکمان افغانستان اخطار می‌کنم که حق مردم و منطقه سیستان و بلوچستان را سریعا بدهند”. اما ذبیح الله مجاهد سخنگوی امارت اسلامی در واکنش به سخنان تند رئیسی او را به عدم آگاهی و استعمال الفاظ نامناسب که می‌تواند روابط سیاسی و همسایه‌داری دو کشور را صدمه بزند خطاب نمود. ‏۱

پیش از این نیز در سال ۱۴۰۰ هجری خورشیدی هنگام افتتاح بند کمال‌خان از سوی اشرف غنی رئیس جمهور اسبق افغانستان و ادعای او بر جلوگیری از سرازیر شدن رایگان آب‌های افغانستان به کشور‌های همسایه، نیز واکنش‌های مقامات ایرانی را برانگیخته بود. اکنون واکنش‌های مقامات ایرانی نسبت به حق‌آبه ایران بر دریای هیرمند در حالی اوج می‌گیرد که از چند سال بدین سو حکومت و مردم افغانستان از خشکسالی در سراسر کشور به خصوص در ولایت‌های مرزی با کشور ایران شکایت داشته حتی در مواردی از خشک شدن پنجاه درصدی آب‌ها خبر می‌دهند. ‏۲

از سوی دیگر سازمان ملل متحد در گزارش سال ۲۰۲۳ میلادی خود از بحران قریب الوقوع آب در جهان هشدار داده، حدود ۲۶ درصد از جمعیت جهان را به عدم دسترسی به آب آشامیدنی پاک و حدود ۴۶ درصد مردم دیگر را به عدم دسترسی به خدمات مدیریت شده و ایمن حفظ الصحه گزارش داده است. ‏۳

همچنین سازمان جهانی حفاظت از محیط زیست (IUCN ) اخیرا در تویترش از افزایش ۵۰ درصدی فرکانس امواج گرمای دریایی در جریان ده سال گذشته خبر داده است.

در این نوشته موقعیت هایدروپولیتیک افغانستان، دریای هیرمند از امتداد جغرافیایی تا سهم حقوقی، عوامل تنش‌های اخیر بر دریای هیرمند و نهایتا چالش‌ها و فرصت‌های موجود فرا راه ایران و افغانستان نسبت به دریای هیرمند موضوعاتی می‌باشند که به بحث و بررسی گرفته شده‌اند.

موقیعت هایدروپولیتیک افغانستان

افغانستان سرزمینی کوهستانی و محصور در خشکه می‌باشد که با قرار گرفتن در نیمکره‌ی شمالی و نیم کره‌ی شرقی در قلب آسیا موقعیت دارد. این کشور از حدود ۵۸۰۰ کیلومتر مرز‌های مشترک با کشور‌های همسایه، حدود ۲۳۸۴ کیلومتر در شمال با کشورهای آسیای میانه، ۲۲۴۰ کیلومتر از سمت شرق و جنوب با کشور پاکستان، ۷۳ تا ۹۳ کیلومتر از سمت شمال شرق با کشور چین و اخیرا حدود ۸۵۵ تا ۹۳۰ کیلومتر در سمت غربی با کشور ایران مرز مشترک دارد. بخش‌های بزرگی از خاک افغانستان را در شمال و شمال‌شرق کوه‌ها و سنگلاخ‌ها پوشانیده است. و این کوه‌های سر به فلک‌کشیده چون کوه‌های پامیر و هندوکش که حتی در گرمای تابستان قله‌های پوشیده از برف دارند؛ سبب سرازیر شدن دریا‌ها و رود‌خانه‌های بزرگ در خاک این کشور شده است. ‏۴

جریان دریا‌های فراوان و شیرین با توجه به نبود امکانات و ظرفیت بهره‌برداری از آب‌ها در افغانستان توجه خاص کشور‌های همسایه را نسبت به مهار آب‌های این کشور دوخته است. بناء از یک‌سو مرز‌های مشترک افغانستان سبب شده است هر‌ازگاهی تنش‌های لفظی میان این کشور و دولت‌های همسایه‌اش نسبت به مدیریت درست آب‌ها را بر‌انگیزد. از سوی دیگر جنگ‌های خانمان سوز و پیوسته در افغانستان به دولت و مردم این کشور فرصت نداده است تا آب‌های خویش را درست مدیریت کنند. عدم مدیریت این آب‌ها و استفاده‌ی بی رویه‌ی کشور‌های همسایه از این دریا‌های خروشان در طول چند دهه جنگ در افغانستان دیدگاه دولت‌ها در کشور‌های همسایه را نسبت به سهم حقوقی پیرامون آب‌های مرزی این کشور متحول ساخته است؛ زیرا بر بنیاد آمار‌ها حدود ۷۵ درصد آب‌های افغانستان به کشور‌های همسایه می‌ریزد. جنگ، نا‌امنی و سوء مدیریت منابع آبی در افغانستان سبب شده است، این کشور گذشته از سرازیر کردن آب‌های فراوان به ارزش ۵۰ ملیارد دالر امریکایی به کشور‌های همسایه، به ارزش ۳۰۰ ملیون دالر امریکایی دیگر را به طور سالانه صرف خریداری انرژی برق مورد نیاز خود از کشور‌های ازبکستان، ترکمنستان، تاجکستان و ایران کند. ‏۵

از طرف دیگر نا ممکن نخواهد بود که آب یکی از آشکارترین مرزها بین فقیر و غنی در جهان امروز باشد. بر این اساس بطور اوسط مصرف روزانه یک نفر در امریکای شمالی ۴۰۰ لیتر بوده و در اروپا ۲۰۰ لیتر در روز تخمین شده است در حالیکه در کشور های در حال توسعه این میزان به طور متوسط از ۱۰ لیتر بالاتر نمی‌رود. با این قیمت در کشورهای ثروتمند مصرف آب بیشتر از کشورهای فقیر نشین است. از طرفی هم پدیده‌ی آلودگی آب آشامیدنی به دلیل تخلیه فاضلاب یا پسمانده‌ی کارخانه‌ها به دریاها و سایر منابع آب شیرین در مناطق فقیر نشین گسترده‌تر می‌باشد. و بر اساس گزارش سازمان جهانی صحت، چهار پنجم حصه‌ی بیماری‌های جهان را می‌توان به آب آشامیدنی آلوده نسبت داد. ‏۶

از طرفی هم سالها قبل از امروز (۱۹۹۵) معاون رئیس بانک جهانی هشدار داده بود جنگ‌های آینده بر سر آب خواهد بود نه نفت! همچنین نظریه‌پردازان قرن بیست و یک را به دلیل بروز مشاجرات بین کشورهای بالا دست و پائین دست دریاها بر سر منابع آبی ” قرن هایدروپولیتیک ” نامیدند. ‏۷

بنابراین تحولات اخیر، واکنش‌های همسایگان افغانستان در این برهه‌ی زمانی و چشم‌پوشی آنها نسبت به وضعیت مردم در این کشور به بهانه‌ی حق‌آبه‌، مفهوم همان باوری را ارائه می‌کند که گفته می‌شود جنگ‌های چند دهه‌ی افغانستان جنگ آب بوده و همسایگان نمی‌خواهند افغانستان را یک کشور دارای امنیت نسبی و یا رفاه اندک اجتماعی و نهایتا ثبات سیاسی ببینند.

دریای هیرمند از امتداد جغرافیایی تا سهم حقوقی

دریای هیرمند یکی از دریاهای بزرگ و پر‌آب افغانستان و آسیا به شمار می‌رود که سالانه میلیارد‌ها متر مکعب آب در آن جریان دارد. این دریا از بلندی‌های کوه بابا در ۴۰ کیلومتری غرب کابل از رشته کوه‌های هندوکش در افغانستان سرچشمه می‌گیرد و پس از مسافت ۱۱۰۰ کیلومتر از سمت شرق افغانستان به سمت غرب در امتداد بوده در منطقه بند کمال‌خان به شمال غرب متمایل می‌شود و در ۳۶ کیلومتری جنوب شرق زابل وارد دریاچه‌ی هامون که دریاچه مشترک میان افغانستان و ایران است می‌شود. قابل ذکر است که در سراسر مرز افغانستان و ایران ۱۸۰ بیلر نصب است که ۹۰ بیلر آن از دهانه ذوالفقار تا نزدیکی‌های شیندند ( از شمال به جنوب) نصب بوده و ۹۰ بیلر دیگر از رباط‌جعلی تا ختم کار مکمهن ( از جنوب به شمال ) را مشخص می‌نماید. و دریای هیرمند با عبور از بند کمال‌خان حدود ۷۰ کیلومتر موازی به مرز افغانستان و ایران امتداد می‌یابد و بعد از بیلر ۵۱ (پایه) حد وسط دریا، سرحد مشترک افغانستان و ایران را می‌سازد و این سرحد تا بیلر ۵۴ به طول ۲۷ کیلومتر امتداد می‌یابد، که با این حال کشور ایران در امتداد ۱۱۵۰ کیلومتری دریای هیرمند تنها ۲۷ کیلومتر با افغانستان شریک است. بدین اساس کشور ایران نظر به امتداد جغرافیایی تنها در ۲ الی۲،۴ درصد دریای هیرمند می‌تواند حق داشته باشد. ‏۸

در مورد بحث حقوقی این دریا می‌شود گفت از سال‌های متمادی حدود یک قرن پیش، میان افغانستان و ایران بحث و گفتگو‌های منظم یا غیر‌منظم وجود داشته و معاهداتی به امضا رسیده است اما در هیچ یک از معاهدات قبلی توافق کلی صورت نگرفته و بعدا دوباره مشکل‌ساز شده است. نهایتا آخرین معاهده، معاهده‌ی سال ۱۳۵۱ خورشیدی است که طرفین به آن توافق نموده بر تطبیق و عملی نمودن آن همواره تأکید دارند.

معاهده‌ی دریای هیرمند در سال ۱۳۵۱ خورشیدی میان موسی شفیق صدر‌اعظم افغانستان و امیر عباس هویدا نخست وزیر ایران به امضا رسید. این معاهده متشکل از یک مقدمه دوازده ماده و دو پروتکل است که نظر به ماده‌های اول و دوم حق‌آبه ایران در یک سال نورمال آب ( که مجموع جریان آب از اول اکتوبر تا ختم سپتامبر سال مابعد در موضوع دستگاه آب شناسی دهراود بر دریای هیرمند که حدود شش میلیارد و ۵۰۰ ملیون متر مکعب آب می‌شود) و ما فوق سال نورمال آب، ۲۲ متر مکعب در ثانیه بر پایه کمیسیون دلتا و ۴ متر مکعب از روی حسن نیت و علایق برادرانه که مجموعا ۲۶ متر مکعب در ثانیه بوده و در یک سال ۸۲۰ ملیون متر مکعب آب تخمین زده شده است در مواضع تعیین شده در معاهده از طرف افغانستان به کشور ایران تحویل داده می‌شود.

همچنین بر‌اساس ماده‌های چهارم، پنجم و یازدهم معاهده، افغانستان در صورت تحویل حق‌آبه ایران با حفظ تمام حقوق بر باقی آب رود هیرمند هر طوری که خواسته باشد از آن استفاده کرده می‌تواند و در صورت حوادث اقلیمی مقدار جریان آب از سال نرمال آب کمتر باشد یا خشکسالی مدهش رسیدن آب را به دلتای هیرمند موقتا نا‌ممکن بسازد؛ درین صورت کمیساران طرفین فورا به مشورت پرداخته طرح عاجل لازمه را به منظور رفع مشکلات وارده یا تخفیف آن تهیه و به دولتین مربوطه خویش پیشنهاد می‌نمایند. و در ماده پنجم پروتکل دوم آمده است که هرگاه دولت‌ها در باره نتیجه گیری و توصیه‌های هیأت حکمیت به موافقت نرسند، نقطه یا نقاط اختلاف را به دیوان حکمیتی که از سه عضو ترکیب یافته بسپارند و در صورتیکه طرفین در انتخاب عضو سوم یا رئیس حکمیت در مدت سه ماه به توافق نرسیدند. طرفین یا یکی از طرفین از سر‌منشی دبیر کل سازمان ملل متحد تقاضا نماید تا حکم سوم را تعیین کند. ‏۹

بناء نظر به این معاهده حق‌آبه طرفین مشخص بوده در مواقع مختلف چون خشکسالی، حوادث اقلیمی یا اختلافات دیگر که مشکل ایجاد می کند؛ درین معاهده برای حل و فصل آن راه‌های مناسب سنجیده شده است. پس اینکه عوامل تنش‌های لفظی میان حاکمان ایران و افغانستان چیست در عنوان زیر به آن خواهیم پرداخت.

عوامل تنش‌های اخیر بر دریای هیرمند

خشکسالی و حوادث اقلیمی: خشکسالی و بحران قریب الوقوع آب در تمام جهان یک معضل بزرگی است که بشریت در پیش رو دارد. و هیچکس نمی تواند از این حقیقت سرباز زند. طوریکه ملل متحد در گزارش سال ۲۰۲۳ م خشکسالی را یک دلیل کمبود آب دانسته تصویر تاریکی را از افزایش کمبود آب در سطح جهان ارائه می‌کند. و در گزارش سازمان ملل نیز آمده است که در چهار دهه اخیر مصرف جهانی آب همه ساله حدود یک درصد افزایش یافته است. ‏۱۰

از سویی هم مرکز تحقیقاتی ” انستیتوت جهانی منابع” در ایالات متحده امریکا ( WRI ) در گزارشی که سال ۱۳۹۸ خورشیدی به نشر رسانیده بود، افغانستان را در رده خطرات بالای خشکسالی قرار داده است. ‏۱۱

از سویی دیگر صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل (یونیسف) در سال ۱۳۹۷ خورشیدی در گزارشی ۵۰۰ هزار کودک افغان را با خطرات ناشی از نباریدن باران و خشکسالی مواجه دانسته بود. همچنان دولت افغانستان در همین سال (۱۳۹۷) اعلام کرده بود که بر اثر خشکسالی ۵۰ درصد آب‌های سطحی افغانستان کاهش پیدا کرده و آب‌های زیر زمینی هم تا هشت متر در سراسر افغانستان ته نشین شده است. ‏۱۲

بنابراین نمی‌شود این‌همه تغییرات محیطی را که هیچ‌کس نمی‌تواند از حقیقت آن چشم بپوشد را بر دریای هیرمند نادیده گرفت، که البته این موضوع اعلامیه‌ی حکومت امارت اسلامی در افغانستان را نسبت به کمبود آب بر دریای هیرمند تأیید می‌نماید.

تکثف جمعیت در دو طرف مرز‌‌های هیرمند: مسئله افزایش نفوس نیز در ‌تمام جهان یک مسئله انکار ناپذیر دیگر است که بدون استثنا همه‌ کشور‌ها با آن دسته‌و‌پنجه نرم می‌کنند، و دو طرف مرز در مسیر دریای هیرمند نیز از این قاعده مستثنی نخواهند بود. براساس احصائیه‌ی نفوس در سال ۱۳۵۵ خورشیدی، جمعیت استان سیستان و بلوچستان ۶۶۰ هزار نفر بوده و اکنون با آنکه گفته می شود مهاجرت‌هایی صورت گرفته اما مدیر کل سازمان ثبت احوال سیستان و بلوجستان در سال ۱۴۰۱ خورشیدی طی گزارشی رشد جمعیت کشور ایران را کمتر از یک درصد گفته که در سیستان و بلوچستان به ۲،۲۴ درصد می‌رسد و سهم استان از جمعیت کشور ۳،۷۶ درصد با جمعیت سه میلیون و ۱۹۵ هزار و ۹۹۹ نفر می‌باشد. ‏۱۳

ولایت نیمروز که در هم مرزی با ایران قرار دارد یکی از فقیرترین و کم جمعیت‌ترین ولایت‌های افغانستان به حساب می‌آید، اما نمی‌شود رشد نفوس در این ولایت و ولایات مرزی دیگر در افغانستان با کشور ایران را نادیده گرفت. بنابراین وقتی نفوس در کشور بالادست رشد پیدا می‌کند، مصارف آب نیز بالا می‌رود. با بلند رفتن مصرف آب در مناطق بالا دست، آب باقی مانده در مناطق پایان دست که از رشد نفوس مناسب هم برخورادار باشد طبیعتا آب به‌گونه‌ی سابق خصوصا به حالت چند دهه پیش نمی‌تواند ضرورت‌های مردم منطقه را تکافو کند.

توسعه اقتصادی: هرگاه توسعه اقتصادی رابطه مستقیم با بهبود کیفیت زندگی مردم داشته باشد، سازمان‌های بین المللی برای میزان بهبود در کیفیت زندگی مردم شاخص توسعه انسانی را که یک بخش عمده آن را افزایش عاید سرانه در یک کشور تشکیل می‌دهد؛ معرفی می‌نمایند. بر بنیاد گزارش‌های توسعه انسانی سازمان ملل، هزارن انسان به طور سالانه به خصوص کودکان با استفاده از آب‌های ناسالم می‌میرند. در این نوع گزارش‌ها بحران کمبود آب و استفاده از آب‌های ناسالم یکی از جدی‌ترین چالش در مقابل توسعه در کشور‌های توسعه نیافته به حساب می‌آید. بنابراین منابع انسانی در طرف‌های معاهده در دریای هیرمند برای توسعه اقتصادی ( بهبود کیفیت زندگی) شان در بخش‌های کاهش فقر، توسعه انسانی، توسعه سکتور زراعت، تولید انرژی و همگرایی اقتصادی نیاز به آب بیشتری دارند. و کنترل کامل آن از سوی دولت‌ها مشکل خواهد بود، زیرا هر دهقان و یا باغبان آب زمین و یا ساحه خود را حفظ و یا ذخیره کند بدون شک دریا‌ها به کمبود آب روبرو می‌شوند. ‏۱۴

توقعات بیش از حد دولت ایران: نظر به اظهارات مسؤولان وزارت انرژی و کمیساری‌های آب در دریای هیرمند از سوی افغانستان، این کشور در جریان جنگ‌های چند دهه‌ و نا امنی‌های فراگیر نتوانسته آب‌های خویش را مدیریت کند. و این امر باعث شده است که دولت جمهوری اسلامی ایران بالاتر از حق‌آبه‌اش از دریای هیرمند سود ببرد. طوری که اسد الله میلاد مشاور ارشد حقوقی آب‌های فرامرزی وزارت انرژی و آب افغانستان در گفتگویی با تلویزون طلوع‌نیوز می‌گوید: در نشست ۲۵ مین دور مذاکرات کمیساران دو کشور در سال ۲۰۲۲ میلادی که در کشور ایران برگزار شد، به وضاحت ثابت شد که کشور ایران سالانه بیشتر از حق آبه خویش استفاده می‌برد. به گفته او استفاده‌ی بی رویه‌ی ایران از آب دریای هیرمند در جریان چند دهه جنگ در افغانستان کشور ایران را معتاد ساخته است که بیشتر از سهم حقوقی خویش استفاده کند. در همین حال جواد ظریف در گفتگوی تلویزیونی، استفاده بیش از حد ایران از دریای هیرمند را به سیلاب‌ها توجیه نموده بود. بنابراین چنین بر می‌آید که کشور ایران وضعیت آشفته‌ی افغانستان را فرصت دانسته، می‌خواهد استفاده‌ی یک‌جانبه خود از دریای هیرمند در جریان چند دهه را شکل حقوقی ببخشد.

بهانه کمبود آب در سیستان و بلوچستان به نیت آبیاری ایران: بربنیاد گزارش‌ها چهار چاه‌نیمه‌های بزرگ ( دریاچه‌های مصنوعی) در سیستان وجود دارد که بخشی از دریای هیرمند توسط کانال‌ها به آن هدایت می‌شود. و این چاله‌های بزرگ ظرفیت ۱۵۰۰ ملیون متر مکعب آب را دارند که در مواقع کم آبی جهت نوشیدن و کشاورزی از آنها استفاده می‌شود. ‏۱۵

بر بنیاد آمارهای داده شده از سوی رئیس سازمان مدیریت و برنامه ریزی سیستان و بلوچستان ۲۲ هزار منبع آبی در سیستان و بلوچستان وجود دارد که از این تعداد حدود ۱۹ هزار و ۴۵۰ منبع چاه عمیق و غیر عمیق بوده که میزان برداشت آب زیر زمینی نیز دو میلیارد متر مکعب می‌باشد. از سویی دیگر می افزاید که حدود یک هزار و ۲۰۰ رشته کاریز در مرکز و جنوب استان سیستان و بلوچستان وجود دارد که اکثر آن در بستر دریاها قرار دارند. و حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ ملیون متر مکعب آب از آنها برداشت می‌شود. ‏۱۶

در حالیکه جمعیت نفوس در سیستان و بلوچستان به چهار ملیون نفر نمی رسد اما به این تعداد منابع و این برداشت‌های بزرگ آبی در این استان وجود دارد. این منابع و برداشت ها ارقام بالایی است که مردم سیستان و بلوجستان از آن برخوردار اند. بنابراین چنین پنداشته می‌شود که دولت جمهوری اسلامی ایران به دنبال کم آبی در سیستان و بلوچستان نه بلکه به دنبال فراوانی و خروشانی دریاهایی است که از این استان می‌گذرد.

چالش‌ها و فرصت‌های موجود در استفاده دریای هیرمند

با توجه به موضوعات بحث شده در فوق می‌توان گفت واقعیت کنونی دریای هیرمند در کنار تنش‌های لفظی مقامات دولتی دو کشور خصوصا دولت مردان ایران، در صورت عدم مدیریت و مسؤولانه عمل کردن پیرامون این تنش‌ها چالش‌زا و چندش‌آور خواهد بود. بناء در این بخش تلاش خواهیم کرد ضمن چالش‌ها فرصت‌های ممکن را نیز خدمت مخاطبان خویش تقدیم بداریم:

چالش‌ها

همانگونه که از سال‌ها بدین سو بی‌باوری‌ها نسبت به تقسیم نا‌عادلانه آب دریای هیرمند وجود دارد، هر قدر این گفتگو‌های لفظی دوام پیدا کند نه تنها اینکه هیچ راه حلی به دست نخواهد آمد، بلکه این تنش‌ها در بعضی موارد باعث درگیری‌های مرزی شده، شهروندان هر‌دو کشور در دو طرف مرز را متضرر می‌سازد. از سویی هم آسیب های جانی و مالی را متوجه ساکنین مرزی نموده، به فقر و بدبختی آنها می‌افزاید.
طوریکه طرف‌های مناقشه بر دریای هیرمند در جریان اند هیچ یک از طرف‌های درگیر بر دریای هیرمند از وضعیت مناسب و رضایت بخش اقتصادی برخوردار نیستند، بناء تنش‌های لفظی، خطاب‌های تند و بی‌مورد و همچنین درگیری‌های مرزی در روابط تجارتی طرفین تاثیر گذار بوده و در نتیجه اثرات منفی را بالای اقتصاد هر دو کشور خواهد گذاشت.
دوام تنش‌های لفظی میان کشور‌های ایران و افغانستان حس بد‌بینی را ایجاد خواهد کرد و روابط دپلماتیک میان دو کشور را خیره‌تر نموده و سبب خواهد شد کشور‌های ذی‌نفع و یا کشور‌های مغرض به هر دو حکومت از این تنش‌ها و یا گفتگو‌های عاطفی سود ببرند، در نتیجه این دو کشور باهم برادر و مسلمان به میدان بازی‌های منطقه‌ای مبدل خواهند گشت.
اخیرا عدم تطبیق و عملی نمودن معاهده‌ی سال ۱۳۵۱ از سوی هر دو کشور در کنار خطاب‌های احساساتی و عاطفی؛ هر دو کشور را وارد یک جنگ طویل‌‌‌المدت نموده آرامش و آسایش را طوری از هر دو جناح خواهد گرفت که برنده و بازنده‌‌‌ی جنگ را مجهول خواهد گذاشت، که به طور قطع، برنده این دو نخواهند بود.

فرصت‌ها

علی‌رغم چالش‌ها، فرصت‌هایی نیز وجود دارد که می‌تواند راه‌حل مناسبی برای قناعت طرفین در دو طرف مرز هیرمند باشد:

نخستین فرصت برای حل معضل حق‌آبه هیرمند تطبیق و عملی سازی معاهده ۱۳۵۱ خورشیدی دریای هیرمند از سوی هر دو کشور خواهد بود، زیرا معاهده‌ی فوق جامع بوده، مراجعه در مواقع مناسب به آن مشکل‌گشای هر نگرانی و بی‌باوری نسبت به توزیع نا‌عادلانه‌ی آب دریای هیرمند خواهد بود.
خودداری از زور‌گویی و هشدار و اخطار پیرامون دریای هیرمند، فرصت گفتگوهای مسالمت آمیز را نسبت به تقسیم عادلانه دریای هیرمند هموار نموده در روابط سیاسی و مبادلات کالای تجارتی میان دو کشور تأثیر مثبت گذاشته نیز با فرصت‌های پیش آمده‌ی امنیتی در افغانستان فرصت‌های رشد اقتصادی در هر دو کشور رونق خواهد یافت.
برای هر دو کشور فرصت بزرگ و کم سابقه‌ای است که هر دو از ارزش‌های مشترک، زبان مشترک، دین مشترک و دشمن مشترک برخوردار هستند. بنابراین ضرورت است هر دو جناح از این فرصت‌ها با اعتماد کامل، استفاده‌ی بهینه نموده در همکاری و همسویی باهم مشکلات و تحریم‌های موضوعه را بر طرف یا جبران نمایند.
حقیقت مسلم دیگر اینست که خشکسالی و کمبود آب یک معضل جهانی است و نظر به تاکیدات و نظریات آگاهان، جنگ پیرامون دسترسی به آب یک امر احتمالی در آینده نه چندان دور خواهد بود. و شروع این جنگ میان دو کشور باهم برادر و مسلمان یک امر قبیح و نابخشودنی است؛ زیرا خسارات هنگفت آن را نه تنها حکومت‌ها بلکه من حیث یک مسئله حیثیتی ملت‌ها با عقاید و باور حاکم در سرزمین‌ها خواهند پرداخت. ‎۱۷
فرصت اخیر اینکه برخی از آگاهان از کشور ایران و افغانستان بر این باورند که یکی از راه‌حل‌های ممکن این است که ایران باید از افغانستان آب بخرد و یا اینکه از افغانستان در بدل نفت آب بگیرد. البته موضوع موردی است که بارها از سوی شخصیت‌های ایرانی و آگاهان افغانی در جلسات سری و آشکار مطرح شده است. ‏۱۸

نتیجه

با آن‌که جمهوری اسلامی ایران و افغانستان توسط دو حکومت جداگانه با سیاست‌های متفاوت مدیریت می‌شوند اما بدون شک ملت ایران و افغانستان دارای ارزش‌های مشترک عقیدتی، فرهنگی و تاریخی می‌باشند که یک تمدن بزرگ و نام آور دنیا به این دو کشور و جغرافیای مشترک آن‌ها منسوب می‌شود. قابل عطف است که حکومت‌ها در این دو کشور این حقیقت تاریخی و مشترکات تمدنی را در هر اظهار نظری متوجه باشند. از سویی دیگر افغانستان با آن‌که از آب‌های فراوان و دریا‌های خروشان برخوردار است اما گذشته از سراسر کشور حتی در ولایت‌های مرزی دریای هیرمند، افغانستان روزانه بیشتر از یک ساعت برق ندارد، در عین زمان این ولایات در اوج فقر و بدبختی به سر می‌برند. در این برهه‌ی زمانی که افغانستان با مشکلات فراوانی دست و پنجه نرم می‌کند، توقع بر آن است که کشورهای همسایه در مسیر طبیعی‌سازی اوضاع جاری و بیرون‌شدن افغانستان از انزوای سیاسی همکاری‌هایی داشته باشند، نه این‌که بخاطر مشکلات مزمنی که در اوضاع آرام و طبیعی راه‌حل پیدا می‌کند، در این هنگام به تشدید مشکلات بپردازند و سخن از فرهنگ دیپلوماسی بدور دارند.

اما در مقابل موقف امارت اسلامی افغانستان در پیوند به سخنان تحریک‌آمیز و فتنه‌انگیز، سنجیده و در تطابق به دیپلوماسی کشورها محترم بوده و در فضای اخوت اسلامی و همبستگی با مردمی که از کمبود آب رنج می‌برند، متوازن بیان گردید. واقعیت امر نیز چنان است که وضعیت ولایت‌های مرزی افغانستان با کشور ایران بدتر از وضعیت ولایات مرزی ایران با افغانستان بوده و در عین زمان مردم و حکومت افغانستان در ادعای خود بر سلوک نیک و روابط برادری با ایران متعهد اند. نیاز مبرم جوامع و مسؤولیت‌های بین المللی دولت‌ها، احترام حقوق متقابل بین الملل را خواستار است و هر نوع عمل خلاف آن، عواقبی را در بر خواهد داشت که متولیان امور در هر حکومتی به آن آگاه‌تر اند. پایان

منابع و ماخذها

۱٫ بی بی سی: هشدار جدی رئیسی در باره حقآبه هیرمند، ۲۸\۲\۱۴۰۲ ، لینک:

https://www.bbc.com/persian/articles/c976300e84qo

۲٫ طلوع نیوز: آب های زیر زمینی ۵۰ درصد کاهش یافته است، ۱۸\۱۰\۱۴۰۰، لینک:

https://tolonews.com/fa/afghanistan-176219

۳٫ : DWملل متحد از بحران قریب الوقوع آب در جهان هشدار می دهد، ۲\۱\۱۴۰۲، لینک:

https://www.dw.com/fa-af/%D9%85%D9%84%D9%84-%D9%85%D8%AA%D8%AD%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D8%A8%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%82%D8%B1%DB%8C%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%82%D9%88%D8%B9-%D8%A2%D8%A8-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D9%87%D8%B4%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D8%AF/a-65075908

۴٫ غبار، میر غلام محمد، (۱۳۹۱)، افغانستان در مسیر تاریخ، انتشارات محسن، ص اول به بعد….
۵٫ CSRS: مدیریت درست منابع برق…، ۷\۱۲\۱۴۰۱، لینک:

مدیریت درست منابع برق؛ از رفع نیازمندی شهروندان تا رشد اقتصادی

۶٫ DW: أزمة الماء: حقائق وأرقام، لينك:

https://www.dw.com/ar/%D8%A3%D8%B2%D9%85%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%A1-%D8%AD%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%82-%D9%88%D8%A3%D8%B1%D9%82%D8%A7%D9%85/a-2737205

۷٫ دورسن یلدوز: اهمیت آب اسیای میانه در آینده، لینک:

https://www.hidropolitikakademi.org/uploads/wp/2015/05/%D8%A2%D8%A8-%D9%88-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%AA%DB%8C%DA%98%DB%8C-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C.pdf

۸٫ ویکیپیدیا: هیرمند، لینک:

https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-964-445-105-8

۹٫ متن؛ معاهده بین افغانستان و ایران راجع به آبرود هلمند ( هیرمند )، ص اول به بعد….
۱۰٫ DW: ملل متحد از بحران قریب الوقوع آب در جهان هشدار می دهد، ۲\۱\۱۴۰۲، لینک:

۱۱٫ DW: یک چهارم جمعیت جهان با کمبود آب مواجه اند، ۱۵\۵\۱۳۹۸، لینک:

https://www.dw.com/fa-af/%DB%8C%DA%A9-%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D9%85-%D8%AC%D9%85%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7-%DA%A9%D9%85%D8%A8%D9%88%D8%AF-%D8%A2%D8%A8-%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AC%D9%87-%D8%A7%D9%86%D8%AF/a-49910976

۱۲٫ BBC: افغانستان بحران كم آبی خشکسالی زراعت را به کجا می برد؟ ۹\۶\۱۳۹۷، لینک:

https://www.bbc.com/persian/afghanistan-45345336

۱۳٫ خبرگزاری جمهوری اسلامی: مدیرکل ثبت احوال: سیستان وبلوچستان بالاترین نرخ ولادت کشور را دارد، ۳\۱۰\۱۴۰۱، لینک:

https://www.irna.ir/news/84978315/%D9%85%D8%AF%DB%8C%D8%B1%DA%A9%D9%84-%D8%AB%D8%A8%D8%AA-%D8%A7%D8%AD%D9%88%D8%A7%D9%84-%D8%B3%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%A8%D9%84%D9%88%DA%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D9%86%D8%B1%D8%AE-%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AF%D8%AA-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1-%D8%B1%D8%A7

۱۴٫ DW: رابطه میان آب و توسعه اقتصادی در افغانستان، ۱۴\۶\۱۳۹۱، لینک:

https://www.dw.com/fa-af/%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B7%D9%87-%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D8%A8-%D9%88-%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D9%87-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/a-16218989

۱۵٫ خبرگزاری جمهوری اسلامی: تحقق وعده رییس جمهور\ حفظ چاه نیمه ها …۱۴\۹\۱۴۰۰، لینک:

https://www.irna.ir/news/84565692/%D8%AA%D8%AD%D9%82%D9%82-%D9%88%D8%B9%D8%AF%D9%87-%D8%B1%DB%8C%DB%8C%D8%B3-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%AD%D9%81%D8%B8-%DA%86%D8%A7%D9%87-%D9%86%DB%8C%D9%85%D9%87-%D9%87%D8%A7-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86

۱۶٫ ایسنا: ۵۰ درصد چاه های آب سیستان وبلوچستان- ۶\۳\۱۳۹۷، لینک:

https://www.isna.ir/news/97030602630/50-%D8%AF%D8%B1%D8%B5%D8%AF-%DA%86%D8%A7%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A2%D8%A8-%D8%B3%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%A8%D9%84%D9%88%DA%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%BA%DB%8C%D8%B1-%D9%85%D8%AC%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B3%D8%AA

۱۷٫ THE WORLD COUNTS: water, water everywhere…. but not…. link:

https://www.theworldcounts.com/stories/average-daily-water-usage

۱۸٫ اطلاعات: ایران از افغانستان آب می خرد؟ ۶\۳\۱۴۰۲، لینک:

https://www.shahrekhabar.com/news/168516030014651

دریای هیرمند از سهم حقوقی تا اخم سیاسی؛ چالش‌ها وفرصت‌ها

دریای هیرمند از سهم حقوقی تا اخم سیاسی؛ چالش‌ها وفرصت‌ها

مقدمه